Бодит түүх 1

72 настай ээж минь малчин дүүгийнд маань амьдардаг байлаа. Гэтэл өнгөрсөн өвөл бүтэн харвалт өгч, бүрэн асаргаанд шилжсэн. Хот руу ирэх замын ая даахгүй гэж эмч хэлсэн тул би нутагтаа очиж, ээжийгээ асрахаас өөрцгүйд хүрэв. Ганц, хоёр долоо хоногийн асуудал биш тул ажлаасаа ч гарлаа. Хүүгээ дагуулж, хөдөө очоод хоёр, гурван сар ухаан сөхөөгүй л байсан. Хүнд өвчтэй хүн харах амар ажил биш. Биеийн хувьд ч, сэтгэл зүйн хувьд асар их ядардаг юм билээ. Хажуугаар нь ар гэр, ахуй руугаа анхаарах сөхөө ч гараагүй. Намайг ингэж уймрах зуур нөхөр өөр хүнтэй болж, амьдрал хагас жилийн дотор л орвонгоороо эргэчихсэн. Одоо би нөхөргүй, ажилгүй, нэг асаргааны хүнтэй, бага насны хүүхэдтэй хүүхэн болж хувирсан. Ээж өвдөөгүй бол, энд ирээгүй бол, эгч, дүү хоёр ээжийг асарсан бол би бүтэн амьдралтай байх байсан гэж эхэндээ их л боддог байлаа. Тэглээ гээд төрүүлж, өсгөсөн ээжийгээ тойв тээр гэж үзэлтэй биш гэж санаад, урагш харж амьдрахыг хичээж л байна.

Бодит түүх 2

Би 69 настай, ганц хүүтэй ээж, эмээ. Хүү маань гэр бүл зохиогоод багагүй хугацаа өнгөрсөн. Хүүдээ дараа болохгүй, бэрийн гар харахгүй “нүд анихсан” гэж санадаг. Хүүхдүүдээсээ тусдаа амьдардаг. Эмч мэргэжилтэй, насаараа эрүүл мэндийн байгууллагад ажилласан тулдаа бие тун дориун. Нас ахихаар аар, саар зовуурь салахгүй л юм. Энүүхэндээ өөрийгөө додомдчихоод л байна. Настай хүн ганцаараа амьдрах амаргүй нь ч амаргүй. Цаг явж өгөхгүй зовооно. Яваандаа бие дордвол асрах газар бараадахсан гэж санадаг ч муу хүүг минь амьтан элдвээр ярих байх гэж сэтгэл зовох юм.

Энэ бол 40 шүргэж яваа ганц бие эмэгтэйн бодит түүх. Тэрээр ердөө жилийн өмнө бүтэн бүлийн эзэгтэй, бүтээх хүсэлтэй нэгэн байв. Харин одоо буйд хөдөөд “бүгж” нийгмээс тусгаарлагдан, хань нөхрөөсөө ч тусдаа амьдрах болсон нь энэ. Ээжийгээ энэрч, төрүүлж өсгөсөн их ачийг нь хариулах гэсэндээ дөчин насныхаа амьдралыг, хүсэл мөрөөдлөө зольж буй түүнтэй ижил нөхцөлд аж төрж байгаа идэр насныхан манай нийгэмд цөөнгүй бий. Тоо сөхвөл, нийт ахмадын 10 хувь буюу 36 гаруй мянга нь байнгын асаргаанд байдаг. Тэднийг багадаа 1-2 хүн тогтмол асарч, халамжилдаг гэхээр 36-72 мянган хөдөлмөрийн насны залуус аав, ээж, эмээ, өвөөгөө асарч, ажил хийх боломжгүй аж төрж буй. Ажлаас гадна ар гэр, ахуй нөхцөл ч орхигддог.

Монголчууд сэтгэлгээний хийгээд аж байдлын онцлогтой ард түмэн. Бөөрөнхий гэртээ өвөө, эмээ, аав, ээжтэйгээ аж төрж, буурлууд нь бяцхануудыгаа сургаж, идэрчүүд нь ар гэр, амьдрал ахуйгаа зохицуулсаар олон зууныг өнгөрөөсөн. Ийн бие, биеийнхээ өмнө үүрэг, хариуцлага хүлээж, аав, ээжийгээ асарч, энэрэхийг хүн ёсны хийгээд жам ёсны асуудал гэж үзсээр ирэв. Гэвч хотжилт бий болж, нийгэм өөрчлөгдөхийн хэрээр энэ хандлага хувирч, өтөл настай ээж, аавыгаа өргөж тэтгэх нь урьдын адил жамаараа өрнөдөг үйл биш болж хувирчээ. Үүний улмаас нэг талд, амьдрахын эрхээр үр хүүхэд нь анхаарахаа байчихсан хөгшчүүд цоожтой хаалганы цаана бор хоног, шар нарыг өнгөрөөж, нөгөө талд аав, ээжийгээ асрах гэсэндээ хувийн амьдрал, хувь заяагаа гаргуунд гаргачихсан идэр насныхан олширч буй.

Ахмадыг асрах хэрэгцээ

Дэлхий даяар хүн амын дундаж наслалт нэмэгдэж байна. Энэ талаарх судалгааг Вашингтоны их сургуулийн Эрүүл мэндийн үнэлгээний хүрээлэнгийн эрдэмтэд хийсэн бөгөөд 1990 оноос хойш дэлхийн хүн амын дундаж наслалт 6.2 жилээр нэмэгдсэнийг тогтоожээ. Манай улсын хувьд ч, хүн амын дундаж наслалт нэмэгдэж байгаа сайн мэдээтэй. Тодруулбал, монгол хүний дундаж наслалт 2015 оноос хойш 1.4 жилээр ахисан байна. Энэ үзүүлэлт цаашид ч өснө. “Хүн амын 2015-2045 оны шинэчилсэн хэтийн тооцоо”-ны үр дүнд үндэслэн 55 ба түүнээс дээш насны ахмадуудын нийт хүн амд эзлэх хувийг тооцож үзэхэд, 2015 онд 5.7 хувийг эзэлж байв. Харин 2021 онд 9.7 хувь болж өсжээ. 2030 онд 11.9 хувь болох бөгөөд 2050 он гэхэд таван хүн тутмын нэг нь 60, түүнээс дээш насных болох магадлалтай аж.

Насжилт нэмэгдэж, хүмүүс илүү урт хугацаанд, чанартай амьдарна гэдэг сайн хэрэг. Гэхдээ энэ хэрээр ахмадын асрахуйн асуудал улам хурцаар яригдана. Хүн амын хэтийн тооцооллоор 2050 он гэхэд Монгол Улсын хүн ам таван саяд хүрч, ахмад настнууд 20 хувийг эзэлж, нэг саяд хүрнэ гэдэг. Тэр хүртэл ахмад настны асрахуйн асуудалд анхаарахгүй хэвээр байвал нэг сая ахмадын 10 хувьд нь байнгын асаргаа шаардлагатай гэж үзэхэд, 100-200 мянган хүн ажил хийх боломжгүй болох дүр зураг харагдаж байна.

Хүн амын насжилтаараа тэргүүлдэг Япон, Солонгос, Швед, Австрали зэрэг орон ахмадыг асрах асуудалд бодлогын түвшинд анхаардаг бөгөөд улсын хийгээд хувийн асрах төвүүд зүйл бүрээрээ бий. Асрах төвүүдээс гадна ахмадуудын өдөр өнжүүлэх буюу цэцэрлэгүүд ч үйл ажиллагаа явуулдаг. Зарим улсад ахмадын улсын цэцэрлэг ч байдаг аж. Мөн аав, ээжийгээ асарч буй иргэдэд сар бүр тодорхой мөнгөн дэмжлэг үзүүлдэг бөгөөд ахмадыг асрах мэргэшсэн мэргэжилтнүүд ч цөөнгүй байдаг. Харин манайд байдал эсрэгээрээ. Төр ч, иргэд ч ахмадыг асрах үүргийг зөвхөн үр, хүүхэд нь үүрэх ёстой гэж ойлгодог. Үүнийг буруутгах аргагүй ч үр хүүхэд цөөнтэй, амьдралын нөхцөл хүнд хүмүүст эл байдал багагүй шалгуур болж буй. Мөн аав, ээжийгээ асарч буй иргэдэд олгодог мөнгөн дэмжлэг тун хангалтгүй.

Хүн амын хэтийн тооцооллоор 2050 он гэхэд Монгол Улсын хүн ам таван саяд хүрч, ахмад настнууд 20 хувийг эзэлж, нэг саяд хүрнэ.

"Асаргаагүй, өөрөө өөртөө үйлчлэх чадваргүй, асрамжийн газарт очиж үйлчлүүлэх шалгуурыг нь хангадаггүй ахмадууд хороо бүрд хэдэн арваараа байдаг. Байнгын асаргаа шаардлагатай ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг асарч байгаа иргэнд 84500 төгрөг олгож байгаа. Энэ нь асарч байгаа иргэний хувьд амьжиргаагаа залгуулах хэмжээнд хүрэхгүй мөн нөгөө талаар тэдний ажил хөдөлмөрлөх эрх зөрчигдөхөд хүрдэг."

Би 2006 онд энд ирсэн. Анх намайг ирэхэд шалгуур өндөртэй байсан. Үнэхээр харж асрах хүнгүй, арга мухардсан хүмүүсийг л энд байхыг зөвшөөрдөг байлаа. Бие сэтгэхүй эрүүл гэдгээ нотлохын тулд 10 гаруй эмнэлэгт шинжилгээ өгч, шаггүй ажил болж ирсэн. Тухайн үед шаардлага өндөр байсан болохоор эрүүл бус сэтгэхүйтэй, элдэв буруу зантай хүн байгаагүй. Гэтэл одоо нөхцөл их өөрчлөгджээ. Хэн дуртай нь ирдэг болчихсон. Арын хаалга, танил тал нөлөөлдөг байх. Талаас илүү хувь нь дэн, дунтай. Худлаа ярьж, хулгай хийдэг хүмүүс ч бий. Манай улсад асрамжийн төв хаягдсан салбар. Үнэндээ харах хүнгүй, өөрийгөө авч явах боломжгүй залуусыг өөр хаашаа яв гэх юм бэ. Санаагаар болдог бол төрөл, төрлөөр нь тусгаарлаад, олон асрах газартай л болмоор байна.

“Ахмадын асрах төв”-ийн үйлчлүүлэгч

Асрах ганц төв нь ахмадад халтай

Манай улсад ахмад настны төрийн мэдлийн асрамжийн төв 8 бий. Тэдгээрээс хүн амын талаас илүү нь амьдарч буй нийслэлийн ахмадуудыг хүлээж авдаг ганц төв нь Төв аймгийн Батсүмбэр суманд байрлах “Ахмад настныг асрах төв” юм. “Ахмад настныг асрах төв” нь тэжээн тэтгэх хүүхэд, төрөл, садангүй, бие даан амьдрах чадваргүй ганц бие, эсхүл тэжээн тэтгэх үүрэгтэй хүн нь дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэх чадваргүй болох нь тогтоогдсон ахмад настныг хүлээж авах дотоод журамтай. Тус төвд очих хүсэл хийгээд хэрэгцээтэй буурлууд манайд цөөнгүй бий. Тоо сөхвөл, 3963 ахмад настан ганц бие, харж хандах үр хүүхэдгүй амьдардаг бол нийт 28.2 мянган ахмад настан амьжиргааны баталгаажих түвшингээс доогуур орлоготой өрхөд амьдарч буй. Гэвч асрах төв ердөө 200 хүний хүчин чадалтай. Үүнээс гадна, ахмадын асрах төв залуучууд ч цөөнгүй бий. Сэтгэцийн эмгэгтэй, архины хамааралтай гэхчлэн нийгэмтэй хөл нийлүүлэхэд бэрх идэр, залуу настнуудыг тус төв ахмадуудтай хамт амьдардаг. Мөн асрах хүнгүйн улмаас хүүхдийн асрамжийн төвд байсан иргэн 18 нас хүрэхдээ энэ төвд ирэх тохиолдол ч олон аж. Ахмадын асрах төвд залуучууд ийн олноороо байгаагийн шалтгаан нь төрөлжсөн асрамжийн үйлчилгээ манай улсад цөөн байдагтай холбоотой болохыг тус төвийн нийгмийн ажилтан тайлбарлаж байсан юм. Төрөлжсөн асрах төвгүйн улмаас шалтгаан нөхцөл, нас, дадал нь харилцан адилгүй хүмүүсийн хамт “хашигдах” өндөр настнуудад амаргүй болохыг үйлчлүүлэгчид онцолж байлаа.

Сэтгэлгээ ба чагт

Улсын хэмжээнд ганц байгаа төрийн мэдлийн асрах төв нь төрөлжсөн үйлчилгээ ч үзүүлж дөнгөхгүй байна. Мөн одоогоос 90 гаруй жилийн өмнө “Өнчин ядуусыг тэтгэх газар” нэртэйгээр байгуулагдаж эл байсан төвийг олон нийт орхигдсон хөгшчүүдийн очдог газар гэж ойлгох нь элбэг. Тиймээс үр хүүхэд нь хайхрахгүй байлаа ч хөгшид хүүхдийнхээ нэрийг “баасдахгүй” гэсэндээ цэрвэдэг. Мөн очихыг хүссэн болгонд нь тус төвийн “босго” нээлттэй байдаггүй. Хүссэн бүхэн нь хүрэх боломжгүй эл газраас өөр тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаг ахмадын асрах төв манай улсад нүдний гэм. Асрах төвийг ачлалгүй үр хүүхэдтэй ээж, аавуудын хүрэх газар очих цэг гэх ойлголт болон төрөлжсөн, чанартай үйлчилгээ бүхий улсын хийгээд хувийн асрах үйлчилгээ улсын хэмжээнд байдаггүй зэрэг нь ахмадын асаргааны асуудлын гол бэрхшээл юм.

Сүүлийн жилүүдэд ахмадын асрах төвөөс гадна ахмадын өдөр өнжүүлэх мэр, сэр ажиллаж эхэлсэн сайн мэдээтэй. Өндөр настай аав, ээжийгээ өглөө нь хүргээд, орой нь авах боломжтой өдөр өнжүүлэх төвүүд хөгшчүүдийг цоожтой хаалганы цаана чимээ чагнаж цаг барахаас “авардаг” бөгөөд залуучуудад аав, ээжийгээ хайхрангаа ажлаа хийх боломж олгодог давуу талтай. Гэхдээ төлбөртэй учир дундаж орлоготой өрхүүд ээж, аавыгаа хамруулахад хүндрэлтэй байдаг аж.

Тэтгэвэрт гараад л нийгмийн харилцаанд орох хэрэгцээ нь хязгаарлагдаж, санхүүгийн бэрхшээл тулгарч, ялгаварлан гадуурхагдан, зарим нь бүр хүчирхийлэлд өртөж байна.

"Дэлхийн ихэнх оронд ахмадыг асрах үйлчилгээг хүмүүс эергээр хүлээж авдаг. Харин манайд харьцангүй шинэлэг ойлголт. Гадаадад амьдарч байгаад ирсэн хүмүүс манай төвд их ханддаг. Настангууд өглөө 10-11 цагийн үед ирдэг. Орой түгжрэл багасахаар буюу 20:00 цагийн үед хүүхдүүд нь ирж авна. Энд хөгшчүүл хоорондоо тоглоно, хөгжилдөнө. Агаар, салхинд гарна. Караокены төхөөрөмж дээрээ дуу дуулна. Бясалгал, лекцийн цаг ч бий. Настай хүмүүст ярих, дуулах, тоглох, нийгмийн харилцаанд орох хэрэгцээ бий. Үүнийг нь залуучууд ойлгодоггүй. Тийм боломж олгодоггүй. Мөн аав, ээжийгээ асрах төв бараадуулаад, хайхрахгүй орхих хүсэлтэй залуус ч их болсон байна. Цар тахлын дараа зөнөгрөх өвчтэй хүн элбэгшсэн. Энэ төрлийн эмгэгтэй хүмүүсийг үр хүүхэд нь асрах төвд өгчихөөд, буцааж авах, анхаарах сонирхолгүй байдаг. Батсүмбэрийн асрамжийн газрын шалгуур өндөр. Өөр асрах төв манайд ховор болохоор зөнөгрөх өвчтэй ахмадууд их хүнд нөхцөлд амьдардаг."

“Хоёр дахь амьдрал”

Ахмадын асаргаанаас гадна анхаарах учиртай асуудал олон бий. Тэтгэвэрт гараад л нийгмийн харилцаанд орох хэрэгцээ нь хязгаарлагдаж, санхүүгийн бэрхшээл тулгарч, ялгаварлан гадуурхагдан, зарим нь бүр хүчирхийлэлд өртөж байна. Эдгээр асуудлын шийдлийг хүн амын насжилтаараа дэлхийд тэргүүлж буй Япон улс олжээ. 65-аас дээш настнуудын тоо 36 саяыг давсан тус улс ахмадуудын амьдралын чанарыг сайжруулж, тэднийг нийгмийн харилцаанд оролцуулж, идэвхтэй байлгах зорилгоор “Хоёр дахь амьдрал” хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Улмаар ахмад настнуудыг цагийн уян хатан нөхцөлтэй ажлын байраар хангаж, нийгмийн орчноо тэдэнд ээлтэй байхаар өөрчилж эхэлжээ. “Хоёр дахь амьдрал” хөтөлбөрийг Токиогийн их сургуулийн профессор Хироко Акияама нь Японы Засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр боловсруулсан бөгөөд хөтөлбөрт хамрагдсан ахмадуудын амьдралын идэвх нэмэгдсэн байна.

Энэ талаар 71 настай Сейши Оморо “Тэтгэвэрт гарснаас хойш нийгмээс тусгаарлагдсан мэт, ганцаардмал мэдрэмж төрдөг болсон. Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Хоёр дахь амьдрал”-ын хөтөлбөрт хамрагдаад, дунд сургуульд хөдөлгөөний зохицуулагч хийдэг болсон. Хүүхдүүдтэй ойр байх нь надад маш их эрч хүч өгдөг. Ямар нэгэн юм хийснээр тогтсон өдөр тутмын хэв маяг бий болж, нийгэмтэй дахин шинээр танилцаж байна” хэмээсэн байна.

Манай улсын хувьд, ахмад настнууд хөдөлмөр эрхлэхэд хүндрэл их. Уг нь тэтгэвэрт гарсан ахмадуудын 67.5 хувь нь буюу 180 мянган хүн ямар нэг ажил, хөдөлмөр эрхлэх хүсэлтэй гэдгээ илэрхийлсэн байдаг. Гэвч бага цалин олгож, нийтийг хамарсан баяр ёслолоор ажиллуулдаг байна. Мөн ээлжийн амралт өгөлгүй, ажлын бус цагаар дуудан, гэрээнд заагаагүй ажил гүйцэтгүүлдэг зэрэг бэрхшээл их.

Ахмадуудад мэдлэг, туршлагаа ашиглан нийгмийн харилцаанд оролцох боломж бололцоо олгож, өндөр настайг нь асрах, хайхрах асуудалд бодлогын түвшинд анхаарах зайлшгүй шаардлага тулгамдаж байна. Аав, ээжийгээ асрах нь үр хүүхдийн үүрэг ч насжилт нэмэгдэж, төрөлт багасаж байгаа өнөөгийн нийгэмд ахмадын асрахуйн асуудлыг нийгмийн, нийтийн хэмжээнд анхаарах нь зүй.