УИХ өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 15-нд Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг баталсан. Ийнхүү Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд нийцүүлэн баталсан Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга өнөөдрөөс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэллээ.

Монгол Улс 1992 оны Үндсэн хуульдаа хараат бус, бие даасан шүүх байгуулахаар заасан. Гэвч Үндсэн хуулийн энэхүү үзэл санааг ердийн хуулиар амилуулахдаа хангалттай ажилласангүй гэдгийг Үндсэн хуулийн эхийг баригч Б.Чимид агсан хэлсэн байдаг. Шүүх хараат бусаар ажиллах боломж алдагдсаныг ард иргэд, шийдвэр гаргагч УИХ, бүр шүүгчид өөрсдөө хүртэл хүлээн зөвшөөрсөн нь ч бий. Шүүх хараат бусаар ажиллах зарчим алдагдаж, хэн нэгний захиалга, хараа хяналт дор шийдвэр гаргах болсон явдлыг улстөрчид “Шударга бусын хонгил” хэмээн нэрлэдэг. Харин Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга хэрэгжиж эхэлснээс энэ хонгил нурах эсэх нь анхаарал татаж байна. “Шударга бусын хонгил”-ыг нураах зорилгоор УИХ Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа шүүх тогтолцоог сайжруулах, шүүгчдэд хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, шүүхийн зохион байгуулалтыг тодорхой болгохтой холбоотой дараах гурван заалтад өөрчлөлт оруулсан юм.

Өмнөх хувилбар: 49.5. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журмыг хуулиар тогтооно.

Шинэ хувилбар: 49.5. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүдийн тавыг шүүгчид дотроосоо сонгож, бусад таван гишүүнийг нээлттэйгээр нэр дэвшүүлж томилно. Тэдгээр нь дөрвөн жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа ажиллах бөгөөд Зөвлөлийн даргыг гишүүд дотроосоо сонгоно. Шүүгчийн хараат бус байдлыг хангахтай холбоотой Зөвлөлийн үйл ажиллагааны тайланг Улсын дээд шүүхэд танилцуулна. Зөвлөлийн зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журам, бүрэлдэхүүнд тавигдах шаардлага, томилох журмыг хуулиар тогтооно.

+49.6. Хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу шүүгчийг албан тушаалаас нь түдгэлзүүлэх, огцруулах болон сахилгын бусад шийтгэл ногдуулах чиг үүрэг бүхий Шүүхийн сахилгын хороо ажиллах бөгөөд түүний бүрэн эрх, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журам, бүрэлдэхүүнд тавигдах шаардлага, томилох журмыг хуулиар тогтооно.

Өмнөх хувилбар: 48.1. Шүүхийн үндсэн тогтолцоо Улсын дээд шүүх, аймаг, нийслэлийн шүүх, сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүхээс бүрдэх бөгөөд эрүү, иргэн, захиргааны зэрэг шүүн таслах ажлын төрлөөр шүүхийг дагнан байгуулж болно. Дагнасан шүүхийн үйл ажиллагаа, шийдвэр нь Улсын дээд шүүхийн хяналтаас гадуур байж үл болно.

Шинэ хувилбар: 48.1. Шүүхийн үндсэн тогтолцоо Улсын дээд шүүх, аймаг, нийслэлийн шүүх, сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүхээс бүрдэх бөгөөд шүүхийг тойргийн зарчмаар байгуулж болно. Шүүхийг эрүү, иргэн, захиргааны зэрэг шүүн таслах ажлын төрлөөр дагнан байгуулж болно. Дагнасан шүүхийн үйл ажиллагаа, шийдвэр нь Улсын дээд шүүхийн хяналтаас гадуур байж үл болно.

Үндсэн хуулийн энэхүү нэмэлт, өөрчлөлтийг дэлгэрүүлж баталсан Шүүхийн тухай хууль өнөөдрөөс хэрэгжиж эхэлж байгаа нь энэ. Хууль хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбогдуулан УИХ-ын дарга Г.Занданшатар, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга С.Бямбацогт, тус хуулийн Ажлын хэсгийн ахлагч Б.Энхбаяр нарын байр суурийг хүргэе.

Г.Занданшатар: Иргэдийн шударга шүүхээр шүүлгэх эрх хангагдсан

-Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, хамт өргөн мэдүүлсэн хууль, тогтоолуудыг баталснаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг амилуулах эрх зүйн хувьсгал хийгдэж, иргэдийг шударга шүүхээр шүүлгэх эрхийг нь хангах эрхэм зорилго нэг шатаар урагшилсан. Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн нэг зорилт нь шүүх, шүүгчдийн хараат бус, бие даасан байдлыг хангах, үүгээр дамжуулан шударга ёсыг тогтоох явдал байсан юм.

Энэ хуулиар иргэдийн шударга шүүхээр шүүлгэх эрхийг хангасан. Иргэдийг эрүүдэн шүүх, хууль бусаар яллах зэрэг хууль зөрчсөн үйлдлийг таслан зогсоох, түүнээс урьдчилан сэргийлэх зохицуулалтуудыг оруулсан. Шүүх эрх мэдэл, түүний хараат бус байдалд хэн нэгэн нөлөөлөх, эрх мэдэл тогтоохоос сэргийлж, олон талын оролцоо, хяналт тэнцлийг тогтоосон. Хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу шүүгчийг албан тушаалаас нь түдгэлзүүлэх, огцруулах болон сахилгын бусад шийтгэл оногдуулах чиг үүрэг бүхий Шүүхийн сахилгын хороотой байхаар тусгаж, эрх үүргийг тодотгосон юм. Улсын дээд шүүх, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл болон Шүүхийн сахилгын хорооны гишүүдийг сонгохдоо ил тод сонгон шалгаруулах зарчмыг баримтлах, нийтийн сонсгол хийх, нэр дэвшигчдийн талаар иргэд санал бодлоо илэрхийлэх замаар шударга ёсыг хангах, шүүхэд шатлан дэвших зарчмыг хэрэгжүүлэх шинэ тогтолцоог бүрдүүлсэн. Нийтийн сонсгол бол аливаа асуудлыг иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагуудын оролцоотойгоор нээлттэй хэлэлцэж, ярилцдаг ардчиллын шударга хэлбэр гэж үздэг. Энэ шүүлтүүрээр орж, сонгогддог боллоо. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус таван гишүүнийг нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар тодруулж, томилох, нэр дэвшигчдийг томилгооны сонсголоор заавал оруулдаг байхаар заасан нь Үндсэн хуулийн 3.1 дэх хэсэг, 16 дугаар зүйлд заасан ард түмний мэдэх эрх, оролцоог хангаж буй чухал зохицуулалт болсон.

Шүүгчид нэр дэвшигчээс хууль зүйн мэдлэг, чадварын шалгалт төдийгүй мэргэшил, ёс зүй, зан төлөвийн шалгалт авах, эдгээр шалгалтын аль алинд нь тэнцэж, хамгийн өндөр оноо авсан нэр дэвшигчийг шүүгчээр томилох боллоо. Эдгээр өөрчлөлт хэрэгжсэнээр шүүх болон шүүгчийн хараат бус байдал хангагдаж, улс төр, бизнесийн аливаа нөлөөлд орохоос сэргийлэх нөхцөл бүрдэнэ. Шүүгчид ёс зүйн болон эрх зүйн хариуцлага хүлээлгэх үр нөлөөтэй тогтолцоо бүрдэнэ. Мэдээж хуулийн үр дагавар нэг өдөр шууд гарахгүй, тодорхой хугацаа шаардана. Энэ хуулийн, шүүхийн шинэтгэлийг бодитой хэрэгжүүлэхэд бүх шатны шүүхийн байгууллага, шүүгчид онцгой чухал үүрэгтэй.

С.Бямбацогт: Энэ цагаас эхлэн эзэнтэй, эрх мэдэлтэй, эдийн засгийн хараат шүүгч байж болохгүй

-Шүүхийн тухай хууль бол Үндсэн хуулийн нэг том салаа мөчир, хуулийн засаглал, шударга ёсны суурь юм. Хүн бүр хууль шүүхийн өмнө тэгш эрхтэй байх Үндсэн хуулийн зарчим энэ хуулиар бодитой хэрэгжинэ. Иргэдийн шударга шүүхээр шүүлгэх эрх нь нээгдэж байна гэж үзэж байна. Энэ цагаас эхлэн эзэнтэй, эрх мэдэлтэй, эдийн засгийн хараат шүүгч хэрхэвч байж болохгүйг хуулиар хааж хязгаарласан. Шүүгч нар бие биедээ нөлөөлдөг, дарамталдаг байдал энэ хуулиар эцэс болж байна. Шүүгч нарын томилгоог нэг хүний гарт төвлөрүүлж, хонгил үүсгэх асуудал энэ цаг үеэс төгсгөл болж байна. Өмнө нь дөрвөн тусдаа хуулиар зохицуулж байсан хариуцлагыг Шүүхийн тухай багц нэг хуулиар зохицуулдаг боллоо. Шүүгчийн хариуцлагыг нэмэгдүүлж, шүүгчдэд хориглох 40 гаруй зөрчлийг тусгаж өгсөн. Хариуцлага алдсан ёс зүйгүй шүүгчид хариуцлага тооцох хараат бус Сахилгын хороо энэ хуулиар ажиллаж эхлэх боллоо. Шүүгчийг хамгаалах чиг үүрэг бүхий Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн зохион байгуулалт, бүрэлдэхүүн, томилох журам, тавигдах шаардлагыг хуульд тусгасан. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүдэд тавигдах шаардлага ч нэмэгдэнэ. Эрх зүйч мэргэжлээр 10-аас доошгүй жил ажилласан, хууль зүйн өндөр мэргэжилтэй, сүүлийн таван жил улс төрийн албан тушаал эрхэлж байгаагүй зэрэг шаардлага тавина. Шүүхийн шийдвэр бүхэн үндэслэлтэй байж, ил тод байхыг энэ хуулиар үүрэгжүүлж байна. Сайн хуулийг муу хэрэгжүүлж, амийг нь тасалдаг алдаа гаргаж болохгүйг шүүгч нартаа сануулж байна. УИХ-аас баталсан Шүүхийн тухай хуулийн хувь заяа шүүгч нарын гарт очиж байна.

Б.Энхбаяр: Сайн хууль амилах эсэх нь хүнээс хамаарна

-Олон улсын хараат бус хөндлөнгийн үнэлгээгээр Монгол Улс шүүхийн хараат бус байдлаараа дэлхийн 140 улсаас 120-д жагссан. Бид шүүхийн энэ системийн гажуудал ердийн эм тариа, боолт хийгээд тос түрхээд арилгаж чадахааргүй хүндэрсэн байна гэдэг дүгнэлт хийсэн. Тиймээс хүнд хэлбэрийн хагалгаа хийх шаардлагатай гэж дүгнэсэн. Энэ утгаараа шүүхийн хууль тогтоомжийг цогцоор нь, иж бүрнээр өөрчилж шинэчиллээ. Хуулийн энэ шинэчлэлийг шударга ёсны хувьсгал гэж үзэж байгаа. Гэхдээ энэ бол зөвхөн эхлэл, гараа. Одоо сайн хууль амилах эсэх нь хүнээс хамаарна. Тэр дотроо Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлж байгаа 500 гаруй шүүгчээс ихээхэн хамаарна.