“Үндэстний тойм” сэтгүүл Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын урын сантай хамтран Монголын сонгодог урлагийн түүхэн дэх сор бүтээлүүдийг анхлан туурвисан уран бүтээлчдийг танилцуулах “Сонгодог урлагийн анхдагчид” буланг эхлүүлсэн. Энэхүү булангийнхаа хоёр дахь дугаарт Ж.Бизегийн алдарт “Кармен” дуурийн тухай онцлон хүргэж байна.

УДБЭТ 61 дэх улирлынхаа нээлтийг “Кармен”-аар эхлүүлж, 2023 оны есдүгээр сарын 30, аравдугаар сарын 1-ний өдрүүдэд үзэгчдийн хүртээл болгосон. Энэхүү тоглолтыг ОХУ-ын Глинкийн нэрэмжит Хөгжмийн консерваторын багш, удирдаачийн тэнхимийн зөвлөх, Ардын жүжигчин Прасолов Вячеслав Иванович урилгаар хүрэлцэн ирж удирдсан нь онцлууштай үйл явдал болсон юм. 61 дэх улирлын нээлтийн тоглолтын эхний өдөр “Кармен”-д соёлын тэргүүний ажилтан М.Дариймаа гоцолсон бол хоёр дахь өдрийн тоглолтод Т.Чулуунчимэг “Кармен”-д гоцолсон юм.

1875 онд Францын Парис хотноо анх тайзнаа тавигджээ

“Кармен” бол Францын хөгжмийн зохиолч Жорж Бизегийн дөрвөн бүлэгт дуурь юм. Анх 1875 онд Ж.Бизе “Кармен” дуурийг Парис хотноо тавьсан ч тухайн үедээ амжилтгүй болж, ихээхэн шүүмжлэл сонсож байжээ. Гэсэн ч тун удалгүй асар их амжилт олж, дэлхий дахинаа хэдэн зуун удаа тоглогддог хосгүй бүтээл болсон билээ.

П.Меримегийн алдар сууг гэрчлэх гайхамшигт бүтээл “Кармен хүүхэн” зохиолоос сэдэвлэн дэлхийн хөгжмийн гайхамшиг “Кармен” дуурь бий болсон түүхтэй.

Эрх чөлөөт цыган бүсгүйн дотоод ертөнцийн их эрч хүчийг гаргаж чадсанаараа “Кармен” дуурь гайхалтайд тооцогддог. Уг дуурьт аагим халуунаар төөнөх Испанийн нар, хатуу дэгтэй цэргүүд, тариачид, олон түмэн, цыганууд, хил дамнан хулгайгаар наймаа хийдэг наймаачид, XIX зууны Севиль хотыг бодитоор нь бүтээдэг.

Нэгдүгээр үзэгдэл

Испанийн өмнө зүгт Севил хотод талбай дээр хамгаалагч цэрэг, хүүхдүүд, эмэгтэйчүүдийн дунд Кармен харагдсангүй. Тэнд байсан эрчүүд Карменыг өөрийн амрагаа болгохыг мөрөөдөж байлаа. Кармен “Хабанера”-г дуулж байлаа. Дон Хозе Карменыг яагаад цэцгийн баглаа түүн рүү шидсэн болох, түүний сэтгэлийг өөртөө татсан болохыг ойлгосонгүй. Цэргүүд Карментай хамт ажилладаг тамхины үйлдвэрийн эмэгтэйчүүдийн хоорондох зодооныг зогсоохоор ирээд, Карменыг шоронд хорихоор шийдэв. Кармен хэрвээ түүнийг суллаж явуулбал түүнийг хайрлах болно гэдгээ Дон Хозед амлалаа.

Хоёрдугаар үзэгдэл

Дэн буудалд Карменыг бүжиглэж байхад, залуухан бухтай тулалдагч Эскамилио ирэн түүнд татагдана. Харин Кармен дөнгөж шоронгоос гаргаад байсан Дон Хозегоо хайрласаар л байлаа. Хайрт Дон Хозег нь цэргийн хорооноос нь дуудаж байгаа бүрээний дуу сонсогдоно. Тэр үед Дон Хозед зориулан Кармен бүжиглэж дуулж байлаа. Дон Хозе цэргийн хороо руугаа явсангүй. Эцэстээ Дон Хозе хориотой наймаа хийхээр шийдэн Карментай хамт явлаа.

Гуравдугаар үзэгдэл

Хориотой, хууль бус наймаачид ууланд явж байх үеэр Дон Хозе өөрийнхөө эхийг санагалзаж байгааг харсан Кармен эхийгээ хайхаар явахыг түүнд зөвлөлөө. Кармен хөзрөөр өөрийгөө мэргэлтэл түүний үхэл тун ойрхон, хажууд ирсэн тухай мэргэнд буулаа. Бүх наймаачдын дунд Дон Хозе Карменыг хардана. Кармены шинэ хайр Эскамилиог болсон тухай бүгд ойлгоно.

Дөрөвдүгээр үзэгдэл

Севил хотын баяр дээр Эскамилио бухын тулаанд бэлдэж байх үеэр эмэгтэйчүүд цугларсан бөөн хүмүүсийн дунд Дон Хозег нуугдаж байна хэмээн Карменд сануулав. Кармен, Дон Хозе хоёрын нүүр тулгарах мөчид Дон Хозе түүний амийг хөнөөснийхөө дараа, “Би Карменд маш их хайртайдаа түүнийг алчихлаа, намайг баривчлаач” хэмээн хэлснээр төгсөнө.

Кармены дүр бол түүний авьяас билгийг бүрэн дүүрэн тодорхойлсон дүр

УДБЭТ-ын тайзнаа энэхүү бүтээл анх монгол хэлээр тавигдаж 1985 оны дөрөвдүгээр сарын 5-ны өдөр нээлтээ хийсэн. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Л.Эрдэнэбулганы найруулгаар, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ж.Бүрэнбэхийн дохилтоор анх тайзнаа мэндэлж, Монголын дуурийн урлагийн ноён оргилуудын нэг Д.Баадайжав “Кармен”-д гоцолж байжээ.

“Монголд “Кармен” орж ирлээ” хэмээн их хөгжмийн зохиолч Л.Гончигсумлаа 1976 онд Карменыг Д.Баадайжаваар төлөөлүүлэн хэлснээс хойш есөн жилийн дараа тэрээр Монголын анхны “Кармен” болон тайзнаа гарч ирсэн түүхтэй. 1963 онд УДБЭТ-ын найрал дууны ангид дуучнаар орж урлагийн зам мөрөө эхлүүлсэн түүний анхны дүрүүд Л.Мөрдоржийн “Хөхөө намжил” дуурийн Алтайн дагина, “Тэмцэл” дуурийн Пагма байсан юм. 1963-1993 оны хооронд Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын тайзнаа ажиллахдаа Монголын болон дэлхийн сонгодог 40 гаруй гол болон туслах дүрүүдийг алтан үеийн тэргүүлэх уран бүтээлчдийн хамтаар тэрээр амилуулжээ.

Тухайн үед дуурийн театрт меццо сопрона хоолойтон ховор байсан тул тэр ачааны хүндийг үүрч, дуурийн урлагийг хөгжүүлэхэд хүндтэй гавьяа байгуулсан хэмээн үздэг. Тухайлбал, “Игорь ван” дуурийн Кончаковна, Ш.Гуногийн “Фауст” дуурийн Зибель, “Чио Чио сан” дуурийн Сузуки, “Жаргал” дуурийн Пэл, П.И.Чайковскийн “Евгений Онегин” дуурийн Ольга, “Севилийн үсчин” дуурийн Розина, “Зарц хатагтай” дуурийн Серпина, “Травиата” дуурийн Флора, “Отелла” дуурийн Эмилия, “Лусын дагина” дуурийн Вангийн хатан зэрэг дууриудад дуулсан байдаг.

Тэрээр 1969 онд олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдаанд амжилттай оролцож, Болгарын дуурийн театрын тайзнаа “Кармен” дуурийн Карменд анх дуулсан. Мөн Болгарын хөгжмийн академид суралцах хугацаандаа 1970 онд П.И.Чайковскийн нэрэмжит дөрөвдүгээр уралдаанд оролцож, романс дуулаачийн хоёрдугаар шатны тусгай шагнал хүртсэнээр Монголын дуурийн дуучдын дэлхийд гарах үүдийг нээсэн анхдагчдын нэг хэмээгддэг. Сонгодог урлагийн олимп гэгддэг П.И.Чайковскийн нэрэмжит дөрөвдүгээр уралдааны ерөнхий шүүгчээр ОХУ-ын алдарт сопрано Ирина Архипова ажиллаж байсан бөгөөд Т.Баадайжав гуайг дуулсны дараа түүнд баяр хүргэж “Чамайг Монголын тайзан дээр “Кармен” дуулахыг ерөөе. Чамайг “Кармен”-д дуулахыг чинь харах юмсан” хэмээн өгүүлж байсан түүхтэй аж. Кармены дүр бол түүний авьяас билгийг бүрэн дүүрэн тодорхойлсон, дэлхийн хэмжээний дуучин гэдгийг тодотгосон бүтээл хэмээн хамтран ажиллаж байсан уран бүтээлчид нь дурсаж байна.

Тэрээр 1971 оноос эхлэн ЗХУ, Болгар, Чехословак, Польш, Солонгос Унгар, Ардчилсан Германд дуу хоолойгоо хүргэж эхэлсэн бөгөөд төрийн хэмжээний дуучин гэдгээ энэ үеэс л таниулж ард түмэндээ хүндлэгдсэн уран бүтээлч болсон байна. Түүний талаар гаднын хэвлэлүүд “Монголын Алтан меццо” хэмээн тодорхойлж бичиж байсан гэдэг. 1976 онд Монгол Улсын гавьяат цолоор шагнуулж байсан Д.Баадайжав багагүй хугацааны дараа буюу 40 жилийн дараа 2016 онд Ардын жүжигчин цолоор энгэрээ мялаасан юм.

"Гавьяат жүжигчин Д.Баадайжавын Кармены дүрд дуулсан арга барил, дүрийн дотоод ертөнцийг уран сайхны аргаар нээж хүргэсэн дуулаачийн сэтгэмж, ур зүйн Монголын дуурийн дуулаачдын урлагийн түүхэнд давтагдашгүй хэвээрээ байгаа билээ. (1993 он)"

"Би Карменд тоглож байхдаа Д.Баадайжав эгчээс маш их зүйл сурсан. Зөвхөн дуулах биш дүрийг яаж бүтээх вэ гэдэг арвин сайхан туршлагыг алтан үеийн уран бүтээлч болох түүнээс хүртсэндээ өөрийгөө хувьтай хүн гэж боддог."

"Дуурийн хатан хаан А.Загдсүрэн болон Д.Баадайжав хоёр бол дуулах ур авьяасыг дээд зэргээр эзэмшсэн хүмүүс юм."

30 жилийн дараа дахин шинэчилсэн нь

“Кармен” дуурийг 2013 онд дахин шинээр франц хэл дээр, анхны эхээр нь тавьсан. Ингэхдээ хүүхдийн хөгжмийн боловсролд зориулан “Кармен” дуурийн анхны жүжгийн цомнолын зохиолч П.Меримэ болон хөгжмийн зохиолч Ж.Бизе нарын эх дуурийн зохиолтой уялдуулан тавьжээ. Тодруулбал, балетын бүжиг, хүүхдийн найрал дуу зэргийг нэмэн тайз болон хувцсыг шинэчлэн 2013 оны арванхоёрдугаар сарын 14, 15-нд толилуулсан байна. Дээр өгүүлсэнчлэн хүүхэд, залуучууд үзэхэд илүү ойлгомжтой болгох талаас энэхүү тавилтыг сонгосон гэдэг. Энэхүү тавилтыг урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ж.Бүрэнбэх удирдаач шинэчлэн тавьсан. УДБЭТын тайзнаа одоо энэхүү тавилтаар нь үзэгчдэд хүргэж буй.

"Д.Баадайжав бол дэлхийн хэмжээний дуучин."

Монголын үе үеийн “Кармен”-ууд

Меццо сопрано хоолойтон бүхний мөрөөдөл болсон дүрд Монголын үе үеийн шилдэг сопранууд хүчээ сорьсон байдаг. Анхны “Кармен” ардын жүжигчин Д.Баадайжавтай нийлээд Монголын сонгодог урлагийн театрын түүхэнд ердөө есөн “Кармен” мэндэлсэн. Д.Баадайжавын араас “Кармен”- ыг амилуулсан уран бүтээлч бол ардын жүжигчин Ч.Мөнхшүр. Түүний араас гавьяат багш Ц.Ерөө, ардын жүжигчин А.Долгор, гавьяат жүжигчин, Буриад улсын ардын жүжигчин Д.Долгормаа, гавьяат жүжигчин Р.Доржхорол, соёлын тэргүүний ажилтан Ц.Арюна, М.Дариймаа нар “Кармен”-д дуулсан түүхтэй. Харин хамгийн отгон “Кармен” болох Т.Чулуунчимэг 2023 оны тавдугаар сарын 28-нд тайзнаа мэндэлсэн юм.