Монголын соёл, яруу найргийн академийн тэргүүн, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Мэнд-Ооёог энэ удаагийн “ ҮШ-ийн Хоймор” буландаа урилаа.
-Та “Алтан овоо”, “Шилийн богд” гээд нутгийн уул усны нэртэй романаас эхлээд нутгийн сэдэвт бүтээл ихтэй. Нутаг тань таны мөнхийн онгод, сэдэв байх?
-Хүн төрөлхтөн, тэр тусмаа монгол хүн нутаг устайгаа хүйн холбоотой. Миний төрсөн нутаг бол нүд алдам хээр тал. Төрсөн буурин дээрээ очоод завилаад суухад эргэн тойрон тойрог татсан мэт нүдэнд торох юмгүй. Хааяа нэг сүрэг мал л харагдана. Ийм л газар төрж өссөн. Тэгсэн мөртлөө татах нэг соронзон байна л даа. Миний төрсөн ахуй бол зүгээр л нэг талын нүүдэлчин монгол айл. Намайг мэдээ орохын л манай гэрийн хойморт гурван зүйл байсан. Нэг нь чулуу. Алтан-Овооны чулууг манайх олон үеэрээ шүтэж ирсэн. Бурхан тахилаа хураалгачихсан байсан үе л дээ. Тиймээс тэр чулуугаа л шүтнэ. Өмнө нь зулаа өргөдөг, цай сүүнийхээ дээжийг өргөдөг. Тэр чулуу миний хүүхэд ахуйн зүрх сэтгэлд ямар сургаал ном шивнэсэн бэ гэхээр нутаг ус бол нэг ширхэг чулуундаа хүртэл оршиж байдгийг, агуу том нь жижиг элтэс төдийдөө багтаж байдгийг, тэр элтэс төдий зүйл бол уул ус, дэлхий ертөнцөө багтааж байдаг үнэт зүйл юм гэсэн санаа тод шингэж үлдсэн байна.
Хоёр дахь нь шар баринтагтай судар. Ээж маань орой үнээ малаа саачихаад, судраа аваад гэрээ гурав тойроод, гэрийн тотгон дээрээ нэг, аав бид хоёрт нэг, өөртөө нэг адислаад хоймортоо залчихна. Тэнд юу байгаа юм бэ гэж намайг асуухаар “Ном байгаа” л гэдэг. Хааяа нэг аав маань салхи оруулж, нар үзүүлж, бага үдэд өвөр дээрээ дэлгээд хуудсыг нь эргүүлдэг юм л даа. Уншиж байгаа юм уу гэтэл аав төвд бичиг мэдэхгүй. Яагаад тэгдгийг нь асуухаар “Бидний дээр харагдахгүй олон ертөнц байгаа шүү дээ. Тэд уншдаг юм аа. Аав нь юун тухай байгааг нь мэдэхгүй ч энэ ном байгаа газарт өлзий хутаг дэлгэрдэг юм гэнэ лээ” гэдэг. Энэ судрын учрыг би их хожуу тайлсан. 1980-аад оны сүүл үеэр би төвд хэл үзье гээд Ардын эмнэлгийн хүрээлэнд ажиллаж байсан Санждорж багшаар эхэлж, дараа нь Хүрэлбаатар багшаар бас дэлгэрүүлж заалгасан.
Тэр чулуу миний хүүхэд ахуйн зүрх сэтгэлд ямар сургаал ном шивнэсэн бэ гэхээр нутаг ус бол нэг ширхэг чулуундаа хүртэл оршиж байдгийг, агуу том нь жижиг элтэс төдийдөө багтаж байдгийг, тэр элтэс төдий зүйл бол уул ус, дэлхий ертөнцөө багтааж байдаг үнэт зүйл юм гэсэн санаа тод шингэж үлдсэн байна
Тэгсэн хойноо аавын хойморт байсан судраа уншиж үзсэн юм. Бурхан багшийн шавь нартаа айлдсан “Энэ номыг залсан газарт сансар хорвоо, од эрхэс, газар дэлхий, хүн амьтан бүх зүйл зохилдож найрсан өлзий хутгийн цог бадарна” гэсэн утгатай ном юм байна лээ. Эндээс ном байгаа газарт оюун санаа амьд оршин байдаг юм байна гэсэн мэдрэмж суусан. Өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн энэ судар бол одоо миний номын сангийн дээж юм даа. Ер нь ном цуглуулах, номын сантай болох, унших бүх зүйл энэ судраас эхэлсэн юм шиг санагддаг.
Гуравдахь нь аавын морин хуур. Тэр хуур их түүхтэй. Морин хуурын тэргүүнийг алдарт “Жаахан шарга” дууг зохиосон Цэрэнноровын хүлэглэж байсан шарга морийг манай өвөг аав сийлсэн гэж нутгийнхан ярьдаг. Тэр хуурын арал дээр өлзий хутгийн найман тахил сийлсэн байдаг. Их сонин хуур л даа. Хуурдахаар янцгааж байгаа юм шиг хэл нь хөдөлдөг. Ер нь морин хуур бол аялгуугаар бүтээсэн шастир юм л даа.
Энэ гурван зүйлийг тойрч миний хүүхэд ахуйн оюун сэтгэлгээ бүрэлдэн бий болсон. Хожим хойно ч миний бичсэн зохиол номууд эндээс л салбарласан. Тэгэхээр яах аргагүй өссөн ахуйн хүнд анзаарагдамгүй жижиг зүйл өөрөө түүх болж, оюун сэтгэлгээг задалж байдаг. Айлд гэрт байгаа юм болгон учиртай байдаг юм байна. Энэ гурван зүйл одоо ч миний эрдэнэ хэвээр байгаа.
-Хэдэн үе дамжсан зүйлс гэсэн үг вэ?
-Морин хуур бол дөрөв дэх үедээ явж байна. Алтан-Овооны чулууг аав маань тав дахь үедээ явж байгаа л гэдэг байсан юм. Судар бол бас их удсан гэдэг.
-Хүн бүрт нутаг нь илүү сайхан. Харин уран бүтээлчийн хувьд таны нутаг онгод дуудах зүйл нь бүр шинжлэх ухаанч талаасаа байдаг шиг. Жишээ нь Шилийн богд бол байгалийн эрчис ундаргаар баян уул гэж та хэлсэн байсан?
-Алтайн уулс зүүн урагш хошуураад говь руу үзүүр нь шувтардаг шүү дээ. Хангай, Хэнтийн уулс ч гэсэн. Ингэж Монголын их гурван уулсыг дагаж урсч байгаа салхин эрчим Монголын дорнод хээр талд уулздаг. Энэ салхи, зүүн талаасаа Хянганы уулсыг давж ирсэн Номхон далайн зөөлөн уур амьсгал бүхий чийглэг салхитай Шилийн богд, Дарьгангын уулсын орчимд уулздаг. Салхины тэр хуйлрал бол цаг агаарын таатай нөхцөлийг, өвс ургамал, баян бүрдүүдийг тэтгэдэг. Өглөө эрт Шилийн богд дээр гарахад дээшээ аваад хөөргөчихмөөр тийм хүчтэй салхин хуйлрал мэдрэгддэг юм л даа.
Мөнх цаст, өндөр уулс байхад яагаад талын намхан уул Шилийн богдод Монголын шилдэг эрс очиж хийморио сэргээнэ гэж гардаг нь их учиртай юм л даа. Эртнээс л монголчууд уул уснаасаа эрчим хүч, онгод хийморь олж авдгийг таньж мэдсэн байна.
-Та айлын хэд дэх хүүхэд вэ?
-Би ээж аавынхаа бол анхны хүүхэд. Өргөж авсан нагац өвөөгийнхөө бол отгон хүү нь юм. Би өвөө эмээ дээрээ өссөн.
-Өвөө эмээ дээр өссөн хүүхдүүд хэрсүү ч гэх нь хаашаа юм, их боддог, дотогшоо болчихдог шиг байдаг?
-Магадгүй өөрийнхөө хүүхдүүдийг ид өсөж байх үед ажил амьдралаа залгуулах гээд ид завгүй явж байсан болохоор тэдэндээ дутуу анхаарсан юм шиг харагддаг. Одоо эргээд харахад ач зээ нартаа нөлөө үзүүлэх илүү боломж бүрдсэн байна. Ер нь хүүхдийн төлөвшил эмээ өвөөгөөс их хамааралтай юм байна.
-Саяхан олон улсын телевизүүд контентоо солилцох гэрээ хийх үед Италийн талаас хамгийн түрүүнд таны хүүхэд ахуйн тухай баримтат кино авах хүсэлтээ МҮОНРТ-д гаргасан юм байна лээ. Та энэ талаар сонссон уу?
-Хараахан сонсоогүй юм байна.
-Та анх гадаад ертөнцтэй хэрхэн холбогдов. Тэр болгон уран бүтээлч гадаадад номоо орчуулж, хэвлүүлэх боломж хомс байдаг.
-Миний амьдралын тохиолдлууд голдуу санаандгүй болдог. Бас тийм санаандгүй учралаар л холбогдсон. 1987 онд Энэтхэгт Ази, Африкийн залуу зохиолчдын чуулга уулзалтад Монголоос хоёр залуу зохиолч урьсан юм. Тэгэхэд Зохиолчдын хорооны дарга байсан Д.Цэдэв гуай Н.Энхбаяр бид хоёрыг явуулсан. Одоо энэ Намбарын Энхбаяр шүү дээ. Тэгэхэд Энхбаяр Орост утга зохиолын орчуулгаар, дараа нь Англид англи хэлний орчуулгаар мэргэшсэн ид гялалзаж явсан үе л дээ. Бид хэдэн хадмал орчуулгатай явсан юм. Б.Лхагвасүрэн, Д.Цоодол, Ш.Сүрэнжавын гэх мэт. Бас миний нэг шүлэгтэй.
Тэр үед хувилагч, хэвлэгч гэж байсангүй, бичгийн машинаар цохиод радатор гэж юмаар хувилаад шүлгээ тараасан. Дараахан нь ХБНГУ-ын “Үүд” (Gate) гэж сэтгүүлээс захиа ирлээ. “Чам руу би явж байна” гэж шүлгийг тань сэтгүүл дээрээ тавьж болох уу гэж байна. Бололгүй яахав л гэлээ. Яруу найргийн сэтгүүл байсан. Тэр дугаар нь миний шүлгээр эхэлсэн байдаг, одоо ч надад хадгалаатай бий. Тэр орчуулга гайгүй болсон юм болов уу, хүмүүс ам сайтай хүлээж авсан.
Түүнээс хойш 30 жил болж л дээ. 2010 онд цуглуулж үзэхэд тэр шүлэг 30 хэлээр орчуулагдсан байсан. Одоо бол 50-иад хэлээр орчуулагдаад байх шиг байна. Н.Энхбаяр надад хэлдэг юм. “Энэ шүлэг анхнаасаа учиртай. Чам руу би ирж байна гэсэн бол ирээд дуусна. Явж байна гэсэн учраас цаашаа үргэлжилнэ. Одоо хэдийнэ чиний мэдлээс гараад явчихсан” гэж байсан. Нээрээ л тийм.
-Тэр шүлгийг хэн орчуулсан бэ?
-Н.Энхбаяр. Англи хэл рүү орчуулсан түүний бараг анхны орчуулга байх шүү.
-Тэгэхэд авч явсан бүх шүлгийг тань орчуулсан уу?
-Тэгэхэд ганц л тэр шүлэгтэй явсан. Харин “Ээжийн бүүвэйтэй хорвоо” дууны шүлгийг Ази, Африкийн залуу зохиолчдын хуралд очиход “Лянхуа” (Lotus) сэтгүүлд орчуулаад хэвлэчихсэн байсан. Их сургуулийн багш, англи Гомбосүрэн гэж алдартай багшийн орчуулгаар.
-Таны оролцоогүйгээр уран бүтээл тань өөрөө тараад явчихсан байна шүү дээ.
-Тэгсэн. Дараа нь өөрчлөн байгуулалт, зах зээлийн шилжилт гээд завгүй он жилүүд залгасан даа. Жанрайсиг шүтээнийг бүтээн байгуулах ажилд 6-7 жил завгүй ажилласан. Тэрийгээ дуусгаад Соёл урлагийн агентлаг байгуулахад даргаар нь гурван жил ажиллаад, ерөөсөө уран бүтээлээ хөөе, эхлээд хотын захад аж төрье, алсдаа нутагтаа сууя гэж шийдсэн. Тэгтэл нэг захиа ирлээ. Тэр захиа их төөрч ирсэн байдаг. “Дэнжийн мянгын тэндэх хот тохижуулалтын газраас ярьж байна. Таны нэг захидал энд байна. Та ирж авах уу” гэж байна. Давхиад очтол нэг үнгэгдсэн захидал гаргаж ирээд “Манай үйлчлэгч шуудангийн 46 дугаар салбарын хавьд цэвэрлэгээ хийж байгаад үүнийг олсон байна” гэсэн. Задлаад үзтэл Дэлхийн яруу найрагчдын их наадамд урьсан урилга байсан.
Монголын яруу найргийн тухай 15 минутын лекц уншиж өгнө үү гэсэн утгатай. Тэгээд тийшээ очоод, “Хүн төрөлхтөний яруу найрагт монголчуудын орчуулсан хувь нэмэр” нэртэй. Тэр үеэр Дэлхийн урлаг, соёлын академийн ерөнхийлөгч Вилкинсон хатагтайтай танилцав. Австралид болох Дэлхийн яруу найрагчдын ХХ их хуралд оролцохыг урьж, нэг илтгэлтэй ирнэ үү гэсэн. Тэнд “Яруу найргийн эрчим хүчний шидэт долгион” гэдэг илтгэл тавьсан. Монголчууд үгийг их эрчимтэй гэж үздэг. Яруу найраг нь их хүчтэй, сэтгэлгээ нь өвөрмөц. Шүлэг уншиж ган тайлж бороо оруулсан тохиолдол ч байна гэх мэт утгатай.
Тэр бас их анхаарал татсан учраас дараа жил Румынд болсон ээлжит хуралдаа урилга өгч, “Танд утга зохиолын доктор цол олгохоор шийдлээ” гэсэн. Ингээд л нөгөө хөдөө гадаа явах байхгүй болоод, утга зохиолын гадаад харилцааны ертөнц рүү санаандгүй татагдаад орсон. Олон найз нөхөртэй ч болсон. Монголын оюун сэтгэлгээ, соёлыг уран зохиолоор дамжуулж, монгол хүний ертөнцийг таньж мэдье гэсэн зай завсаргүй их хүсэл, захидал харилцаа үйл явдал руу орсон. Өөрийн Академийг ч байгуулах шаардлага гарч ирсэн. Ийм л түүхтэй.
-Анх таны орчуулагдсан шүлгээр дамжуулж, таныг тэр хуралд урьсан гэсэн үг үү?
-Мэр сэр гарсан юм маань л анзаарагдсан байх л даа.
-Таны уригдсан Дэлхийн яруу найргийн уулзалтад Монголоос өмнө нь хүн явж байсан болов уу?
-Энд тэнд бол явж байсан л байх. Яг миний очсон тэр их хуралд бол монгол хүн орж байгаагүй юм билээ. Анх өөрөө хэд хэдэн удаа яваад, дараа нь зарим нөхдөө авч явдаг болсон. Одоо бол 10 гаруй хүн явдаг болсон шүү дээ. Эртний яруу найргаас эхлээд Данзанравжаагийн яруу найргийг бүтнээр нь, Явуухулангийн шилмэл түүвэр гээд он цагийн дэс дарааллаар нь орчуулж авч явдаг болсон.
2014 онд Румынд Дэлхийн яруу найргийн том наадам болоход би тэвэр номтой л очсон доо. 2005 оноос шаргуу ажиллаж эхэлсэн гэхээр 10-аад жилийн хөдөлмөрөөр тэвэр ном буй болсон байна. Нэг жижигхэн төрийн бус байгууллагын ажил гэхэд багагүй зүйл хийжээ гэж харагддаг юм.
-Орчуулга их чухал биз. Нэг хэлээс нөгөө рүү хөрвүүлэхэд сэтгэлгээнийх нь үнэт зүйлийг хадгална гэдэг илүү хэцүү санагддаг?
-Бас л дээрээс таалсан мэт зүйл болсон л доо. Би бас их санаатай. Өөрөө гадаад ертөнц рүү тэнцэж орох гэж ядаж байж, оролцсон гурав дахь хурлаасаа эхлээд Дэлхийн яруу найрагчдын их хурлыг Монголд зохион байгуулъя гэдэг саналыг тавьж эхэлсэн. 2013 онд хийхээр зөвшөөрүүлсэн ч бас даварсан. “2006 онд Монголд Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой болно. Энэ үеэр хийчихмээр байна. Монголын нүүдэлчний соёл иргэншлийн хэв маяг хурдтай өөрчлөгдөж байна.
Нүүдлийн соёл иргэншлийг яг одоо л үзэх хэрэгтэй байна” гэсээр байгаад 2006 онд ээлжит их хурлыг зохиох болсон юм. Дэлхийн 50 орны 300 гаруй яруу найрагч ирсэн дээ. Ингэж Монголын уран зохиолыг сонирхох хүрээг тэлж чадсан. Тэр үеэр бид төлөөлөгчдийнхөө цүнхэн дотор Монголын яруу найргийн нэг жижигхэн антологи, Данзанравжаа хутагтын “Үлэмжийн чанар” нэртэй яруу найргийн бүрэн түүврийг орчуулгаар хийсэн. 2005 оноос "GUNU" сэтгүүл англи хэлээр гаргаж эхэлсэн юм.
Түүнийгээ энд тэнд тараасан. Тэр маань явсаар байгаад Германы Лейпциг хотод амьдарч байсан, Монголыг сонирхдог англи залууд яагаад ч юм хүрчихсэн байв. Түүнээс “Танай сэтгүүлийг олж авлаа. Би VI далай лам Цаянжамцын яруу найргийг орчуулсан, судалдаг. Данзанравжаагийн яруу найргийг бас сонирхож байгаа. Та нартай холбоо тогтоомоор байна” гэсэн захиа ирсэн.
Тэгж мэйлээр харилцсаар байгаад, тэр залуу Данзанравжаагийн “Үлэмжийн чанар” номыг орчуулж, Дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд уригдаж ирсэн. Тэгээд л манж, төвд, монгол хэлтэй тэр залуутай хамтран ажиллах болсон. Одоо тэрээр Монголын уран зохиолын нэртэй орчуулагч, доктор эрдэмтэн болчихсон, АНУ-ын их дээд сургуульд багшлаад явж байна.
-Хэн гэж хүн байна вэ?
-Саймон Вэккхам Смит.
-Тэр хүн өөрөө орчуулах хүсэлт тавьсан байх нь?
-Тийм. Ингэж Монголын уран зохиолыг орчуулдаг хүнтэй болчихсон. Гэхдээ англи хүн учраас монгол уламжлал, соёл сэтгэлгээг тэр болгон мэдэхгүй шүү дээ. Алдаж онох зүйл бий. Гэхдээ хэн нэгэн эхлэхгүй бол болохгүй шүү дээ.
-Монголын утга зохиолыг он цагийн дарааллаар нь орчуулах ажлаа үргэлжлүүлж байгаа юу?
-Одоо үргэлжилсэн үгийн зохиолуудыг орчуулаад явж байна. Их том том мөрөөдөл бий. Инжинаашийн "Хөх судар"-ыг англи хэлнээ гаргах гэх мэт. Нүсэр ажил л даа. Дэмжлэг хэрэгтэй. Энэ хүртэл бор зүрхээрээ явлаа.
-Хэр хэмжээний орчуулга гаргасан байна вэ?
-Зөвхөн Саймоны орчуулгаар 20-иод ном гарсан байна. Бас дамжаад бусад хэл дээр ч нэлээд гарсан. Сая болсон Бичиг соёлын өдрийн нээлтээр Үндэсний номын санд өөрийн Академиас өнгөрсөн арван жилд гадаад хэл дээр эрхэлж гаргасан 50 төрлийн 100 ширхэг ном бэлэглэсэн.
Каллиграф бол монгол бичгээ хадгалахын төлөөх миний бяцхан тэмцэл
-Та Италийн Чивителла хэмээх эртний шилтгээнд уран бүтээлээ хэсэг туурвиж байсан юм билээ. Аливаа хуралд суугаад ирэх биш үүн шиг уран бүтээлчийн хувьд онгод хөглөх газруудаар хэр явж, уран бүтээлийн даяанч хийж байв?
-Тууштай даяанчлаад 15-16 жил шахам явж байна даа. Олон газраар явсан. Чивителла бол Италийн төвд байдаг эртний шилтгээн юм. Түүний өв залгамжлагчид нь шилтгээнийг зүгээр хадгалахыг хүсээгүй, хүмүүст буянтай зүйл хийе гэж шийдээд, 20 жилийн өмнөөс Чивителла Рейнери сан гэж байгуулаад, орон орны уран бүтээлчдийг урьж, уран бүтээл хийх бүх нөхцөлөөр нь хангадаг хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн юм билээ. Түүнд би сонгогдоод, 14 орны зохиолч, зураач, хөгжмийн зохиолчтой нэг баг болж ажилласан. Уран бүтээл хийх бүх боломжоор хангаад, урлан гаргаад өгчихнө.
Ерөөсөө л бүтээлээ хий гэхээс өөр зүйл хүсэхгүй. Чивителлад хийсэн уран бүтээлдээ манай нэрийг дурдаарай. Хэрэв хүсвэл аль нэг ном, цомгоо бэлэглэж болно. Харин намтартаа Чивителла студийг төгссөн гэж бичих ёстой гэдэг. Тийм сайхан буянтай байгууллага. Би “Шилийн богд” романыхаа сүүлийн бүлгийг бичсэн. Намайг бийр бэх нийлүүлдгийг яаж мэдсэн юм, их сайхан урлан гаргаад өгчихсөн. Нэг ширээн дээр нь зохиолоо бичээд, нөгөө ширээн дээр нь бийр бэхээ нийлүүлж суулаа.
Тэнд Бразилийн нэг хөгжмийн зохиолч миний уран бичлэгээс сэдэвлэж, “Бясалгал ба каллиграф” гэж хөгжим зохиосон. Тэр хөгжмийн зохиолч хэлэхдээ, “Монгол бичгээс аялгуу сонсогдож байна” гэсэн. Монгол бичгийн татлага, зурлага хаялгуудаас эгшиг сонсч л дээ. Тэгэхээр монгол соёлоо хайрлахаас бахархаас өөр арга алга даа.
-Каллиграфын тухай яг асуух гэж байлаа. Энэ таны хобби юу, эсвэл уран бүтээлийн хос морь уу?
-Хобби ч биш юм даа. Уран бүтээлийн хөтөлгөө морь гэж хэлэхэд ч ахдах байх. Энэ бол миний өчүүхэн тэмцэл юм. 1980-аад оны дунд үеэс Үндэсний радиод ажиллаж байх үедээ эртний Монголын уран зохиол, дорно дахины уран зохиол гэх мэт нэвтрүүлэг хийж, тэр болгон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гаргадаггүй шүлэг дууллын орчуулгуудыг мэр сэр явуулдаг болсон юм. Гэхдээ цагийг нь эвтэйхэн олж тавихгүй бол хяналт их, хэцүү үе байсан л даа.
Мөн 1980-аад оны сүүлээр “Судар номынхоо цонхоор ертөнцийг харах юмсан” гэж "Монгол хэл бичгийн сартваахи С.Шагж" гэсэн том эсээнүүд бичиж хэвлэлээр тавьсан юм. Д.Маам, Ж.Бямбаа гуай, Т.Галсан гуай зэрэг хүмүүс монгол бичгээ сэргээх тухай үе үе ярьдаг байсан. 1989 онд МЗЭ-ийн их хурал дээр Маам гуай бид хоёрын хэлсэн үг анхаарал татаж, би “ХХI зуун руу хоёр бичигтэй, хос морьтой оръё” гэж үгээ дуусгаж байсан юм. Бидний хүсэл ч биелж эхэлсэн. 1991 онд Монгол бичгийн анхдугаар зөвлөгөөн гэж Төрийн ордон хийлээ. С.Дулам бид хоёр төр засагт өргөх бичгийг нь боловсруулсан. 1994 он хүртэл шилжих бэлтгэлээ хийгээд, 2000 онд монгол бичигт бүрэн шилжье, гэхдээ кирил бичгээ орхихгүй хоёр бичигтэй цаашид явах бололцоо байна гээд бүх төлөвлөгөөг нь гаргасан.
1992 онд Улсын бага хурлаар монгол бичгээ сэргээн хэрэглэх тухай тогтоол гарч, нэгдүгээр ангиас нь зааж эхэлсэн шүү дээ. Хоёр жилийн дараа үүнээсээ буцсан тогтоол гаргачихсан. Ер нь болохгүй юм байна, эдийн засгийн асуудал, нэр томъёо янз бүрийн зүйл хэрэглэхэд хэцүү гэж мэт шалтгаанаар саармагжуулаад орхичихсон юм. Ингээд бидний хүсэл мөрөөдөл үндсэндээ хад мөргөсөн байхгүй юу. Хоёр дахь тогтоол гарсны дараа л олон нийтийн монгол бичиг сурах хүсэл эрмэлзэл илт суларч эхэлсэн.
-Би яг тэр монгол бичиг зааж эхэлсэн жил нэгдүгээр ангид орж байсан л даа.
-Хүүхдүүд их сайн сурч байна гэдэг байсан. Чой.Лувсанжав, Ш.Чоймаа, Г.Дашцэдэн зэрэг багш их тэмцсэн. Тэр үед би Бээжинд очиж, Шагжийн “Монгол бичгийн тайлбар толь”-ийг хэвлүүлж авчрахад тэр дороо дуусч байсан. Хоёр жилийн дараа Шагжийн алдартай ногоон толийг хэвлүүлээд иртэл хүмүүс авахаа больчихсон. Ингээд каллиграф буюу уран бичлэгийг дагаж монгол бичиг рүүгээ татагдах тэмүүллийг эргэж бий болгоё гээд уран бичлэг сонирхож байгаа залуустай нийлсэн. 2006 онд Дэлхийн яруу найрагчдын их хурлыг монгол уран бичлэгийн үзэсгэлэнгээр нээсэн. Ямар гайхамшигтай бичиг вэ гэж гайхаж байсан. Нэгэнт монгол бичиг яриад эхэлсэн учраас өөрөө бийр бэх нийлүүлдэг болсон. Одоо хобби гэхээсээ илүү уран бүтээл, соёлын минь нэг хэсэг болж л дээ.
-Таны монгол бичгийн боловсролын суурь хэрхэн тавигдсан бэ?
-Монгол бичгийн цагаан толгойг ааваараа заалгасан. Цаас ховор байсан болохоор цасан дээр шилбүүр, дэрсээр монгол бичиг заадаг байлаа. Дээд сургуульд ороод монгол бичиг сурсан. Номын санд сууж хуучны номууд уншихын бөөн хорхой. Тэгээд улсын номын санд хоёр эгнээ ном өрөөд суучихна. Нэг талд нь хичээлийн даалгавар болох марксизм, ленинизмын ботиуд. Нөгөө талд нь монгол бичигтэй номууд. Энэ бол хэлний, сэтгэлгээний үзэгдэл юм л даа. Сэтгэлгээ, зүрх сэтгэл, хүн чанарыг яруу найраг нээж өгдөг.
-Үг хийгээд яруу найргийн эрчим хүч, долгионы тухай илтгэл тань сонирхолтой санагдсан. Үгийн эрчмийн хүчээр байгалийг аргадаж, нэг ёсондоо байгальтай харилцаж болно гэдэг нь хэн нэгний энэ цагт нээсэн зүйл биш тууль хайлсан нутаг хошуунд муу юм ирдэггүй, жилээ даадаг гэх мэт хуучны уламжлалт ойлголтуудаас харахад монголчууд эртнээс мэддэг байсан юм шиг?
-Монголчууд мал, байгаль ахуйтайгаа үгээр харьцаж ирсэн. Ботгоо голсон ингийг хөөслөх, уул овоогоо тахиж шүлэг хэлдэг гэх мэт. Үг бол асар их эрчим хүчтэй гэж шинжлэх ухаан ч нотолчихлоо л доо. Үг арилж замхардаггүй юм байна. Сэтгэлээс гарсан эрчмээ хадгалаад оршиж байдаг, матери юм гэж үзэж байна. Монголчууд ялангуяа байгаль дэлхий, ертөнцийн тогтолцооны тухай хэл сэтгэлгээний чинад нууцын тухай гайхалтай мэдлэгтэй байжээ.
-Үгийн эрчимлэг чанарын тухай ойлголт зөвхөн Монголд байдаг юм болов уу, лекц уншихад хүмүүс хэрхэн хүлээж авсан бэ?
-Тэр тухай нэлээд шуугисан. Японы нэг судлаач “Бид үнэхээр эх хэлнийхээ үнэт чанарыг гээсэн юм байна. Монголд энэ соёлоо хэрхэн хадгалсныг үзэх юмсан” гэж байсан. Нэг хэсэг Японы зохиолчид Монгол руу цувсан. Ер нь энэ бол нэг их яригдаж байгаагүй сэдэв. Уул нь шинэ зүйл биш. Би бол монгол уламжлалт мэдлэг ухаанд байсан зүйлсийг дэлхийн яруу найрагт анх гаргаж тавьсан юм. Зарим хэл өнөөдөр долгионлог чанараа гээсэн, хэрэглээний тал нь давамгайлсан. Тийм газрын яруу найраг бол үгийн тоглолт, хэлбэрдэлт маягаар л аргацааж байх шиг байна.
-Монгол хэл дотоод амь, эрчим хүчээ гээгээгүй, тарнилаг чанараараа байгаа ганц нь гэж та хэлсэн байсан. Хэлний дархлаа суларч байгаа энэ үед ийм үнэт чанаруудыг нь их ярьж, хүмүүст ойлгуулах хэрэгтэй болов уу?
-Эрчмээ сайн хадгалж байгаа нь юу вэ гэхээр уул овооны ерөөл, залбирал, магтаал, өргөл, мөргөл байна. Ялангуяа малчид нүүдэлчдэд энэ нь хадгалагдаж байна. Мал ахуй, уул ус, газар дэлхийтэйгээ дандаа хүнчилж харьцдаг. Ерөөл магтаалаас эхлээд хурдан морь цоллох, бөхийн цол дуудах зэрэг чинь үгийн эрчимлэг хүчээр адууны хийморийг, бөх хүний хүч чадлыг нэмж байна шүү дээ. Уран зохиолд үгийн эрчим хүч харьцангуй сайн хадгалагдаж байна.
Тэр тусмаа яруу найраг бол хэлний үнэт зүйлс, эрчимлэг чанарыг жинхэнэ утгаар нь хадгалдаг л даа. Монгол яруу найраг уламжлалаа гээгээгүй нь монгол хэлний дархлаа сайн байгаагийнх. Гэхдээ бүх хүн тийм байна уу гэвэл үгүй. Нэг хэсэг нь мянгахан үгийн дотор ярьж, сэтгэж байна. Энэ бол хэлэнд байгаа сүр хүч бүдгэрэхийн илрэл. Ер нь улс үндэстнүүд оршин тогтнох, дархлаа нь хэр байгаагийн шинж нь хэлнээсээ харагдана.
Хэл хүчтэй байгаа эсэх нь утга зохиол, яруу найргийн төвшинд тодорхойлогдоно. Уран зохиол, яруу найргаар дамжуулан бидний амьдралаас, сэтгэлгээнээс гээгдэж, мартагдаж байгаа үг хэллэгийг эргээд уран зохиолдоо оруулж, хадгалж үлдээх нь маш чухал. Дэлхий дахинд газар дор байгаа археологийн малтлагаар эртний түүхийг судлахын зэрэгцээ эртний яруу найраг руу “малтлага” хийгээд эхэлчихлээ. Жак Уотерфорд гуай гэхэд “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан” номоо Английн XVI зууны яруу найрагч Ж.Чосерын Чингис хааны тухай шүлгээр эхэлсэн байдаг.
Английн алдарт яруу найрагч С.Т.Колрижийн “Хубилай хаан" шүлэгт байгаа археологийн үнэт зүйлийг одоо дэлхий даяар судалж байна. Яруу найрагт өөрийн цаг үеийн үнэт зүйлүүдийг тогтоон барьж үлддэг. Өнөөдрийн технологи хөгжсөн энэ үед хүнийг инээж, дуулж байгаагаар нь бичээд хадгалж, хэдэн зуун жилийн дараа үзэх боломж нээгдсэн ч зөвхөн яруу найргаар илэрхийлэгдэх сэтгэлгээний нарийн зүйлс, үгэнд хадгалагдаж үлддэг. Яруу найраг түүнийг л хадгалаад байгаа юм.
-Яруу найргийн хүчийг та хэрхэн тодорхойлох вэ. Урлагийн төрөл гэдгээс гадна хүн чанар, хүнлэг байдалтай, түүнийг тогтоон барихтай холбоотой ойлголт байх шиг?
-Жирийн уншигчийн өөрөө илэрхийлж чаддаггүй, мэддэггүй ч юм уу зөн мэдрэмж рүү нь ороод өөрийгөө нээж илэрхийлэх боломжийг яруу найраг олгодог юм. Энэ бол хэлний, сэтгэлгээний үзэгдэл юм л даа. Сэтгэлгээ, зүрх сэтгэл, хүн чанарыг яруу найраг нээж өгдөг. ЮНЕСКО 1999 оны чуулганаараа хоёр зууны зааг дээрх 20 жилийн яруу найрагт судалгаа хийгээд XXI зуунд хүн төрөлхтөний соёлын, оюун сэтгэлгээний хамгийн үнэтэй зүйл нь яруу найраг байх болно гээд яруу найргийг дэмжсэн тогтоол гаргаж, уриалга дэвшүүлсэн. Тэр дагуу дэлхийн олон оронд яруу найргийн томоохон үйл явдлууд болдог боллоо.
100 мянган яруу найрагч өөрчлөлтийн төлөө гэдэг уншлага жил болгоны намар болдог. Энд дэлхий дахины 100 мянган яруу найрагч өөрчлөлтийн төлөө яах ёстой вэ гэдгээр үгээ хэлж, шүлгээ уншдаг. Яруу найргийг нэг хэсэг мөхөж байгаа зүйл, цөөн хүний хэрэглээ гэж үздэг байсан бол эргээд бүх нийтийн оюун санаа руу яруу найргийн хүчийг чиглүүлэх хандлага эхэллээ.
-Та олон улсаас олон шагнал авсан. Хамгийн сүүлд Чингис хааны одон Ерөнхийлөгчөөс гардан авсан. Тэднээс “Миний хөдөлмөрийг зөв үнэллээ” гэж хамгийн баярлаж авч байсан шагнал тань юу вэ?
-Мэдээж Монголоос авсан шагнал байлгүй яах вэ. Шагнал гардуулахдаа, Монголын бичгийн мэргэд, бичиг соёлын хүрээллийнхнээс анх удаагаа олгож байгаа гэсэн. Энэ том салбарыг төлөөлнө гэдэг бол их том бахархал.
Уламжлалдаа хамгийн ойр байгаа нь Монгол. Гэхдээ түүнээсээ хамгийн хурдтай тасарч холдож байгаа нь бас Монгол.
-Гаднын улс орнууд үндэсний соёл, уламжлалаа авч үлдэх тал дээр ямар ажил хийдэг бол?
-Дэлхий даяар үүнийг их ярьж байна. Уг нь уламжлалдаа хамгийн ойрхон байгаа нь Монгол. Гэхдээ уламжлалаасаа хамгийн хурдтай тасарч холдож байгаа нь бас Монгол байгаа юм. Өнөөдөр бид үндэсний уламжлал, үнэт зүйлээсээ юу нь гээгдэж байна вэ, түүнээс юуг нь дараагийн зуунд зайлшгүй авч очих ёстой юм бэ гэдгээ маш зөв тодорхойлох хэрэгтэй байна. Ялангуяа хүн төрөлхтөний нэг гайхамшиг болсон нүүдэлчний соёл иргэншлийн үнэт зүйлүүдээ хамгийн сайн хадгалж байсан нь монголчууд шүү дээ. Үүнийгээ их бодох хэрэгтэй. 1990-ээд оны ардчилсан хувьсгал бол уламжлал, үнэт зүйлээ, хэлмэгдэж мартагдсан түүхээ зөв болгох гээд олон сайн зүйл авчирсан. Монгол бичгээ эргэж сэргээж, морин хуурын чуулга байгуулсан, Жанрайсигаа бүтээгээд хэлмэгдсэн соёлоо сэргээх гэх мэтээр эхэлсэн л дээ.
Хэдэн жилийн дараагаас түүнээсээ ухарч эхэлсэн. Жишээ нь монгол бичгээ сэргээх их том шийдвэр гаргаад, түүнээсээ ухарсан. Үнэн хэрэгтээ яг энэ үеэс ардчилал дахь соёлын явц буруу замаар орлоо доо гэж би тухайн үед бодож байсан. 25 жилийн дараа хөгжил дэвшил гарсан ч үндсэндээ монгол соёлоо гаргуунд нь хаясан байна. Дэлхийн аль ч оронд үндэсний музей гэж манайх шиг ийм жижигхэн, сургалтын кабинет шиг юм байдаггүй л байхгүй юу. Би гадна дотнын хүмүүс авчрахаараа ичдэг. Өндөр гэгээн Занабазарын агуу их бүтээлүүд хаана хадгалагдаж байна вэ? Дээр үеийн өндөр хоршоонд.
Шал нь шажигнасан, ус нь шожигносон актлах нь болсон байшинд л байж байна шүү дээ. Гэтэл хажууд нь ямар өндөр барилгууд босч байна вэ? 1990 хэдэн оны үед баригдсан Худалдаа хөгжлийн банк байраа нураагаад шинийг барьж байхад хажуу дахь навтайсан нэг байранд Өндөр гэгээний агуу бүтээлийг хадгалж байна шүү дээ. Энэ мэтээр соёлоо үнэхээр хаясан. Бусад улсад бол маш хүчтэй бодлого байдаг. Жишээ нь Филиппинд Ерөнхийлөгчийнхөө ивээл дор уугуул мэдлэгээ хадгалагчдын том форумыг үндэсний болоод олон улсын хэмжээнд хийдэг. Түүнийг зохион байгуулдаг Филиппиний алдартай кино найруулагч Кадилак гэж хүний урилгаар нэг удаа очиж, илтгэл тавьж шүлэг зохиолоо уншсан юм. Дараахан нь Японы Киорицү их сургуулийн урилгаар лекц уншсан.
“Бид технологи хэтэрхий хөөцөлдөж яваад үнэтэй мэдлэгүүдээ ардаа хаясан байна. Монголчууд тэр үнэт зүйлээ бидэн шиг хаяж болохгүй” гэж Японы эрдэмтэд ярьж байсан. Тэд 2050 гэдэг төсөл дээр ажиллаж байгаа юм билээ. Учир нь 2050 онд дэлхийн эрчим хүчний бүх нөөц дуусна гэж үзэж эко барилга байгууламжууд их барьж байна. Бид тэдний араас технологи хөөцөлдөж, уламжлалаасаа хэт тасраагүй дээрээ эргэж уугуул мэдлэгээ сэргээх нь хамгийн чухал байна. 2011 онд Японд Фукушимагийн далай дотор том газар хөдлөлт боллоо шүү дээ. Японы цаг агаарын байгууллага бол 15-хан минутын өмнө л мэдсэн.
Аварч хамгаалах цаг байгаагүй. Түүний дараа цаг агаарын мэдээллүүдийг нь цуглуулаад, манай Б.Пүрэвбат лам нэг судалгаа хийсэн байдаг. Газар хөдлөл, байгалийн ер бусын өөрчлөлтийн дохионуудыг монгол сурвалж, судар номонд хэрхэн бичиж байсныг үзэхэд үүлний байдал, шувуудын нислэг, усны долгион, тэнгэрийн хаяа гээд бүх зүйл ямар байхыг манай мэргэд бичсэн, бүр зурчихсан байжээ. Үүнийг тухайн үеийн цаг агаарын мэдээлэлтэй харьцуулж харахад сарын өмнөөс, 15 хоногийн өмнөөс газар хөдлөх дохио өгөгдсөн юм билээ. Тэр тухай би япончуудад ярьсан юм. Тэд хэт их хөгжилдөө тоормоз хийж эргэн харах хэрэгтэй болжээ гэж байсан даа.
-Нүүдэлчний соёл руу хандсан хувьсгалтай тэнцэх нэг том үйлс хэрэгтэй байна гэж хэлсэн байсан. Яаж тэр вэ?
-Нэг хүн юм уу, нэг хэсэг эрдэмтэн судлаач ярьж бичээд өөрчлөх зүйл биш л дээ. Төрийн бодлогын хэмжээнд хөтөлбөр болгон боловруулах улс орон даяараа үндэсний хөдөлгөөн болгох хэрэгтэй юм даа. Ер нь Монголын уудам хээр тал, говь хангай бол цөөхөн хүн нүүдэллэж амьдрахад зохилдсон, цаанаасаа өгөгдчихсөн нутаг юм. Энэ дэвсгэр дээрээ яаж байх ёстой юм бэ гэдэг хэв маягаа хадгалах, байгальтайгаа зохилдсон загварыг бий болгох нь чухал. Хоцрогдлын тухай ярих гэж байгаа юм биш, технологио хэрэглэнэ. Байгальдаа халгүй, эрүүл агаарт экологийнхоо цэвэр шимийг ашиглаж аж төрөх боломж одоо зөвхөн Монголд л байгаа байхгүй юу.
Нүүдлийн мал аж ахуй, үүнийг дагасан соёл, тэгээд эрүүл орчин, байгалиа хэвээр нь хадгалах амьдралын хэв маягийг дэлхий даяар гайхуулах ёстой. Хэдэн музейгээ тордох хэрэгтэй байна шүү дээ. Хэдэн жилийн өмнө Хөх хотод Азидаа хоёрт орох музей байгуулагдлаа. Монголын түүх соёлыг асар томоор үзүүлсэн. Тэр рүү л дэлхий цувж байна шүү дээ. Гэтэл үндэсний музейд хэдэн жуулчин ирэхэд бараг багтахааргүй, ихэнх үзмэрүүд нь далд, ийм л байж байдаг. Наад зах нь Монголын нүүдэлчний соёл язгуур өвөө амьд маягаар харуулсан эко парк байгуулах хэрэгтэй байна. Бид энэ тухай их олон ярьсан юм аа.
Нүүдэлчний ахуй амьдралаас байхгүй болж байгаа угсаатны зүйн ховор болоод энгийн зүйлсийг ч байнга цуглуулж музейн сан хөмрөгөө баяжуулж байхгүй бол нэг мэдэхэд нөгөө араг савар хоёр олдохоо байх вий. Хүмүүсийн гар дээр байсан эд өлгийн зүйлээ арилжааны замаар хил давуулж алдсан, одоо ч алдсаар байгаа. Төр засаг том бодлого явуулахгүй бол тун болохгүй. Бид олон жил ярьсан бичсэн. Үе үеийн Засгийн газруудад, Ерөнхийлөгчдөд ч бичдэг л юм. Яам нь болохоор бид тийм ч юм хийх гэж байгаа, ийм ч юм хийх гэж байгаа гээд ам хаачихдаг байхгүй юу.
-Уламжлалаа сэргээх тал дээр таны зохион байгуулдаг “Сувдан сондор” аялал их үр дүнтэй санагддаг. Үргэлжлүүлэн зохион байгуулах уу?
-Ер нь үргэлжлүүлж байгаа. 20 гаруй жилийн туршлагатай болчихлоо. Судалгааны сайн баг бий болсон. Монголын өргөн уудам нутагт байгаа түүх соёл, археологийн үнэтэй дурсгалууд, ард түмний амьдрал соёлын зүйлүүд юу нь байна, юу нь байхгүй байна вэ, бас судлагдаагүй юу байна вэ гэдгийг олж илрүүлэх, хамгаалалтад авах зүйл байвал шат шатанд нь мэдэгдэх, өргөн олонд түүх соёлоо хадгалж хамгаалах мэдлэгийг өгөх зорилготой юм л даа.
Монгол нутаг дэндүү өргөн уудам. Сайн санаатай хүмүүсийн дэмжлэг, өөрсдийн бор зүрхээр явуулж байгаа л даа. Төр засгийн хэмжээнд дэмжүүлэхээр ярьдаг л юм. Соёлын тусгай бүтэц байхгүй болохоор явахгүй байна. Соёлын яам байгуулагдахад гайгүй ойлголцоод явж байтал татан буулгасан. Тэр байтугай Соёлын яам байсан байшинг маань газартай юутай хээтэй нь мөнгөтэй банкинд зарчихсан шүү дээ. Гэтэл музей байгуулах, номын сан байгуулах газар олддоггүй л юм даа.
“Сувдан сондор”-ыг одоо монголчуудын уугуул мэдлэг юу байж вэ гэдгийг олж илрүүлэн тогтооход чиглүүлэх санаа байна. Архангай аймгийн Цахир сумаас хүний занданшуулсан шарил хулгайн замаар гарч ирсэн шүү дээ. Уулын энгэрт чулуун овоон дотор олон жил байсан. Тэнд ямар хүн оршин байсан бэ гэхээр Гэсэр багш гэж алдартай тойн эрдэнэ Чүлтэмжамц, түүний шавь аграмба Санжаажав гэж хоёр хүний самадид байгаа хос оршнол.
Нэг нь Буриадын Итгэлт хамбын багш нь шүү дээ. Мөн Монголын эмийн дөрвөн үндэс гэж алдартай судар номыг зохиосон хүн. Тэр судар бол Монголын төдийгүй дорно дахины анагаах ухаанд гайхалтай гэгддэг. Ер нь тэр орчимд их гайхамшигтай хүмүүс төрж мэндэлсэн юм байна. Тиймээс түүх, археологи, өв уламжлал руу нь, экологи руу нь хандсан судалгаа хийх шаардлагатай гэж боддог. Одоо Итгэлт хамба руу цувж байгаа шиг магадгүй ирээдүйд хүмүүс тийш зорьж очих үндэс сурвалжийг нь зөв гаргаж өгье гэдэг санаа байна.
-Ингэхэд та хэр шашинлаг хүн бэ?
-Би ямар шүтээнтэйгээ дээр хэлсэн шүү дээ. 1990 оноос “Жанрайсиг” шүтээнийг бүтээх ажилд томилогдсон тэр зургаан жилд шашны философи, шашны урлагийг судалсан даа. Монгол хүний уул усаа сүсэглэдэг, хүндэтгэлтэй ханддаг тийм л бишрэлээр Буддын соёлын үнэт зүйлийг танин мэдэх, ажлын хэрэгцээ шаардлагаар нэлээд зүйл уншиж судалсан. Судалгаандаа тулгуурлан "Гэгээнтэн" романаа бичсэн.