"Euro Asia" сэтгүүлд Монголын улс төрийн нөхцөл байдлын талаар хөндөн бичсэн нийтлэлийг орчуулан хүргэж байна.
БНХАУ, ОХУ-ын удирдагчид болох Ши Жиньпин, Владимир Путин хоёул ялгаагүй дарангуйлагчид юм. ОХУ хөрш Казахстан руу “энхийг сахиулагчид”-аа илгээж, авлигач эрх баригчдыг нь дэмжчихээд буцсан. БНХАУ цэрэг зэвсгийн хүчээ зузаалж, эдийн засаг, дипломат арга замаар дарамт учруулсаар. Умард Атлантын цэргийн эвсэл одоохондоо В.Путины эсрэг хөдлөх төлөвлөгөөгөө боловсруулж, АНУ БНХАУ-ын аюул заналын эсрэг холбоотнуудтайгаа хамтран ажиллаж байгаа энэ үед Вашингтоноос Монголын ардчиллыг дэмжихийн тулд үзүүлж буй тусламжаа хоёр дахин нэмэгдүүлэх цаг болжээ.
Монголчууд 1206 онд их эзэн Чингис хааныхаа удирдлага дор Төв Азийн тал нутгаас гарч, 20 гаруйхан жилийн дотор өрнөөс дорно, умраас өмнөд рүү Каспи, Хятадын тэнгис, Сибириэс Төвөд хүртэл байлдан дагуулж хаант улсаа цогцлоосон гэж одоо итгэхэд бэрх. Мандан бадралын үедээ монголчууд дэлхийд өмнө нь хэзээ ч байгаагүй агуу эзэнт гүрнийг байгуулсан юм. Харин одоо тэд БНХАУ, ОХУ-ын дунд, далайд ч гарцгүй болж хоцорчээ.
Монгол Улс 1989 онд Төв Азийн улс төрийн газрын зурагт нэгэн чухал ул мөрөө үлдээсэн юм. Тэр үед ЗХУ-аас хараат байсан монголчууд эвлэлдэн нэгдэж, өлсгөлөн зэрэг тэмцлийн тайван хэлбэрийг хэрэглэсээр коммунист дэглэмийг түлхэн унагаж, хүний эрх, эрх чөлөөг бататгасан Үндсэн хуулиа өлгийдөн, ардчилсан, чөлөөт өрсөлдөөнт эдийн засгийн тогтолцоонд шилжин орсон юм. Тэр үед ЗХУ задралын ирмэг дээр ирээд байсан бол БНХАУ эдийн засгийн их үсрэлтийнхээ дөнгөж гараан дээр байв.
Чухам энэ зурвас үед АНУ Монголтой холбоо тогтоож, Бүгд найрамдахчуудын олон улсын хүрээлэн, Азийн олон нийт, Европын хамтрагч нартайгаа нийлэн улс төр, эдийн засгийн шинэ тогтолцооны суурийг зөв тавьж өгөхийн тулд монголчуудтай хамтран ажилласан билээ.
1996 онд явагдсан парламентын ээлжит сонгуулиар иргэдийн олонх нь Монгол ардын хувьсгалт намд итгэл үл үзүүлснээр Төв Азид анх удаа төрийн эрх мэдлийг сонгуулийн буюу энх тайван замаар ардчилсан хүчинд шилжүүлэн өгсөн түүхэн үйл явдал болсон юм. Тэр цагаас хойш Ерөнхийлөгч, Парламентын түвшинд эрх мэдэл энэ хоёр улс төрийн хүчний гарт ээлжлэн шилжсээр ирлээ.
Монгол Улс нь хоёр том хөршийн дунд оршдог ч гэлээ бие даасан бодлого явуулж, бүс нутагтаа ардчиллыг дамжуулах үлгэр жишээ гэгдэх болсон билээ. 2008 оноос эхлэн дөрвөн жилийн хугацаатайгаар хоёр удаа сонгогдсон Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Засгийн газрын сан байгуулж, Киргизстанаас парламентын гишүүдийг нь авчран ардчиллын туршлагаа хуваалцаж байсан нь үүний гэрч юм. Мөн 2016 онд Далай ламыг айлчлуулж, АНУ-ын бодлогыг дэмжиж Афганистан, Ирак руу цэргээ илгээн хоёр хөршийнхөө ундууцлыг хүргэж байлаа. Түүнчлэн Монгол Улс нь БНАСАУ-тай найрсаг харилцаа хөгжүүлж, хойд солонгосчуудын хувьд улс төр, эдийн засгийн нэгэн шинэ “цонх” нь болсон юм.
Мөн Мьянмарт ардчилал ялсны дараа Монголын иргэний нийгмийн байгууллагууд Мьянмарын сэтгүүлчид, олон нийттэй холбоо тогтоож, хэвлэлийн эрх чөлөө, хараат бус хэвлэл мэдээллийн чухлыг сурталчлан таниулж байв. Барууны орнуудтай харилцан ашигтай гуравдагч хөршийн бодлогыг хэрэгжүүлж, НҮБ-ын шугамаар 18 000 энхийг сахиулагчийг бусад улсуудад илгээж байлаа. Тэгвэл ардчиллын талаар ихээхэн амжилтыг олж, бүс нутагтаа үлгэр жишээ болж байсан энэ бүх дэвшлийг хадгалах тал дээр өдгөө барагтайхан байна.
Эдийн засгийн өсөлт нь саарч, авлига хээл хахууль газар авч, ялангуяа шүүх эрх мэдэл үүнд илүүтэйгээр өртөн цаашдын хөгжлийг чөдөрлөх болжээ. Transparency International олон улсын байгууллагын 2020 оны тооцооллоор, авлигад автагдсан байдлаараа дэлхийн 180 орноос 118-д жагссан байна. Тус байгууллагаас 2019 онд Монголын талаар гаргасан албан ёсны мэдэгдэлд “Шүүх эрх мэдэлд улс төрийн нөлөөлөл орох нь ямар ч үед түгшүүр төрүүлэхүйц явдал, тэр тусмаа гэм буруу парламентын гишүүд, улс төрчид рүү чиглэсэн ийм эгзэгтэй үед Шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллагуудад улс төрийн нөлөөлөл, дарамт шахалт ирж байгаа нь бүр ч ихээр сэтгэл түгшээж байна” хэмээн онцлон тэмдэглэж байв.
2018 онд мэдээллийн Ikon.mn цахим хуудас Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас хөнгөлөлттэй зээл авсан 132 аж ахуйн нэгжийн 110 нь улс төрчдийн өөрсдийнх нь эзэмшлийнх байсныг олон нийтэд дэлгэж байлаа. Тэгвэл Улаанбаатар хотын захирагч асан, Эрдэнийн Бат-Үүлийг өнгөрсөн онд нийслэл хотноо баривчилсан явдал нь шүүх эрх мэдэлд улстөрчид хөндлөнгөөс нөлөөлдөг энэ байдлыг улам баталж, гал дээр тос нэмсэн хэрэг болов. Тэрээр нийслэл хотыг удирдаж байхдаа тэнд бугшсан авлигын сүлжээг үндсээр нь устгахыг эрмэлзэж байсан нь ОХУ-ын талыг баримтлагч улс төрчдөд таалагдаагүй бололтой. Ши Жиньпин, В.Путин нар “жийрэг улс”-ын үүрэг гүйцэтгэдэг Монголд хүч нөлөөгөө тогтоохыг эрмэлзсэн дайралтуудыг байнга хийж, энэ дайралтын хөлд улс төрийн институциуд хохирон ирээдүй нь бүрхэг болж байна. Авлигад автуулах замаар институциудыг сүйрүүлэх нь тэдний хувьд хүч нөлөөгөө тогтоох, зорилгодоо хүрэх гол зэвсэг юм.
Ардчиллыг хадгалах нь тасралтгүй байнгын хүчин чармайлт шаарддаг. АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг (USAID) Монгол Улсыг “Хяналтын тогтолцооны тэнцвэрт байдал алдагдах, улс төр, бизнесийн хоорондын зааг ялгаа бүдгэрэх, хууль тогтоомж, төрийн бодлого шийдвэрийн хэрэгжилт жигд бус байх явдалтай тэмцэж байгаа” гэж тодорхойлжээ. Тус байгууллага өнгөрсөн жил засаглал, иргэний нийгмийг бэхжүүлэх чиглэлээр Монгол Улсад 13 сая ам.доллар төсөвлөжээ. Энэ сайн хэрэг. Гэхдээ монголчуудад мөнгөнөөс өөр, илүү дэмжлэг хэрэгтэй. Тухайлбал, хоёр улсын төр засгийн өндөр албан тушаалтнууд харилцан тогтмол айлчлах нь “Гуравдагч хөршийн бодлого”-ыг бэхжүүлэхэд чухал хөшүүрэг болно. Мөн эдийн засгийн харилцаагаа идэвхжүүлж, хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэн Монголын “эмзэг” эдийн засгийг дэмжих шаардлага байна.
Монгол Улс ардчилалд шилжээд 30 жил болж байна. Төв Азийн алс бөглүү байршил, эдийн засгийн хүчин чадал, харилцаа өчүүхэн зэрэг нь АНУ-ыг Монгол руу тогтож харах, анхаарал хандуулах боломжийг багасгадаг байж мэднэ. АНУ-ын хувьд Монгол нь хэзээ ч цэргийн чухал ач холбогдол өгөхгүй. Гэхдээ маш хэцүү нөхцөлд ардчилал, эрх чөлөөг хадгалж байгаа гэдэг утгаараа бусад улсын хувьд үлгэр жишээ, гэрэлт бамбар нь болж чадна. Засгийн газраа өөрсдийн хүслээрээ сонгож байх болно. Ерөнхийлөгч Жо Байден ардчиллыг сурталчлахыг "Үндэсний ашиг сонирхолд тэргүүлэх ач холбогдолтой” гэж зарласан. Тиймээс Монголд үзүүлэх тусламжаа хоёр дахин нэмэгдүүлэх цаг болжээ.