Монгол Улс удахгүй иргэнд учирсан эдийн бус хохирлыг үнэлдэг бүтэцтэй болох нь. Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатар өчигдөр “Шүүх шинжилгээний үндэсний хүрээлэн дээр аливаа хэлбэрээр бусдад учирсан сэтгэл санааны хохирлыг хэрхэн үнэлэх, тооцох аргачлал боловсруулах нэгж байгуулахаар төлөвлөж байна” гэж мэдээлжээ. Манай улсад сэтгэл санааны хямрал буюу дистресс хэмээх ойлголт одоогоор шинэ тутам, иргэдийн мэдлэг хомс хэвээр байна. Тийм ч учраас сэтгэл санааны хохирол, түүнийг нөхөн төлүүлэх гэдэг асуудал бараг байхгүйтэй адил явж ирсэн. Үнэлэх үнэлэмжийн хувьд ч тодорхойгүй байлаа. Тэгээд ч тэр үү, уламжлалт ойлголт дээрээ дөрөөлөөд энгийн иргэнээсээ эхлээд улс төрчид нь хүртэл “Хүний нэр хүнд нь мөнгөөр үнэлшгүй зүйл тул хүссэн мөнгөө нэхэмжлэх эрхтэй” гэсэн ойлголттой явах нь түгээмэл. Гэсэн ч хүссэн мөнгөө нэхэмжлээд авсан хүн байгаа юу гэвэл бас үгүй. Тиймээс энэ асуудлыг шийдэх нь нэг талаар зөв. Гэхдээ бодох асуудал бий.
Монгол Улсад хүний нэр төрд халдах, эрхийг хохироож сэтгэл санааны хохирол амсуулах эрсдэлтэй ажил эрхэлдэг хоёр салбар байдаг. Нэг нь хэвлэл мэдээлэл, нөгөө нь хууль, шүүх эрх мэдэл хэрэгжүүлэх байгууллага. Сэтгэл санааны хохирол тооцох нэгж байгуулгдаж, дүрэм журам нь батлаагдлаа гэхэд салбарын бусад хуультай яаж уялдах вэ, алинаар нь явах вэ гэдэг асуудал чухал. Энд дээрх хоёр салбартай жишээ авъя.
Нэр бүхий өдөр тутмын сонинд улс төрд нөлөө бүхий этгээдтэй холбоотой мэдээлэл гарч, мэдээлүүлсэн этгээд шүүхэд хандсан байдаг. Ингэхдээ сэтгэл санаа, нэр төрд учирсан хохирлоо нэлээд хэдэн тэрбум төгргөөр үнэлснээс гадна, ташаа мэдээлэл тавьсан тухай залруулгыг эхний нүүрэндээ том хэмжээтэйгээр бүтэн сарын турш дугаар бүр дээрээ нийтлэх шаардлага тавьсан юм. Тэрээр шаардлагаа хангуулж чадаагүй. Тэгэхээр мань хүн хохирогч болсон мэт. Гэхдээ нөгөө талаар, хэвлэл мэдээллийн байгууллагад нэр бүхий албан тушаалтан аудио хэлбэрээр мэдээлэл өгсөн ч шүүх дээр нотлох баримтад тооцоогүй /нотлох баримт болж чадахгүй, дуурайж дуугарах боломжтой/ байдаг. Сүүлд Шүүхийн шинжилгээний хүрээлэн дээр аудио бичлэгийг жинхэнэ эсэхийг тогтоодог лаборатори байгуулагдсан байх.
БНСУ-ын иргэн монгол залууг хүчирхийлж, ДОХ-ын вирус халдаасан гэх хэрэг гарч, олныг цочирдуулж байлаа. Хохирогч гомдол гаргасны дараа гэмт этгээдийг цагдан хорьж, бусдыг хүчирхийлсэн, ДОХ-той гэдгээ мэдсээр байж бусдад санаатай тараасан гэсэн үндэслэлээр хэрэг үүсгэн шалгасан. Шалгалтын явцад /Баянгол дүүргийн цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэст шалгасан/ БНСУ-ын иргэн нь хохирогчтой тохиролцож бэлгийн харьцаанд орсон болох нь тогтоогдсоноор “бусдыг хүчиндсэн” гэдэг үндэслэл хасагдаж, Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 105.3 буюу бусдад өвчин санаатай тараасан /тав хүртэлх жилийн хорих ялтай/ гэсэн үндэслэл үлдсэн бөгөөд халдвар тараасан тогтоогдоогүй тул энэхүү хэргийг шүүхээс хэрэгсэхгүй болгон шийдвэрлэсэн юм. ДОХ /БЗДХ-ын Тандалт судалгааны албанаас дээрх залууст шинжилгээ хийхэд БНСУ-ын иргэн нь ХДХВ-ын халдвартай болох нь батлагдсан ч Монгол Улсын иргэнээс гурван удаагийн давтан шинжилгээгээр ХДХВ-ын халдвар илрээгүй учир ийнхүү шийджээ. Гэмт хэрэгт үйлдэл чухал хүчин зүйл мөн. Тэр утгаараа завдах гэдэг зүйлчлэл ЭХ-д байдаг. Гэтэл монгол залуу азтай байсны төлөө гэмт этгээдийг цагаатгасан нь шударга ёсонд нийцээгүй хэмээн тухайн үедээ шүүмжлэл дагуулж байсан юм. Хохирогчийн сэтгэл санааны хохирлын асуудал энд бас яригдах байсан ч хэрэгсээгүй. Тиймээс сэтгэл санааны хохирлын үнэлгээг олон улсын стандартаар, Монголынхоо нөхцөл боломжид тааруулан нэвтрүүлэх нь зайлшгүй хийх шаардлагатай, шинэлэг ажил мөн хэмээн талархан дэмжиж байна.
Гэхдээ үнэлгээ тогтоогоод асуудал дуусчихгүй. Үр дагавар гэдэг юм энд маш чухал. Дээрх хоёр жишээнээс олон, олон асуудал урган гарч байна. Жишээ нь, эхний хэрэг улстөрчийн талд шийдэгдсэн бол тухайн хэвлэл мэдээллийн байгууллага шууд дампуурна. Тэгэхээр, сэтгэл санааны хохирлыг үнэлж, хариуцлага хүлээлгэдэг болох нь зүйтэй ч улс төрчдийн нэр хүндийг хэт өндрөөр үнэлж хэвлэл мэдээллийн амыг барих нэг арга болчих вий гэсэн болгоомжлол байна. Өөрөөр хэлбэл, Эрүүгийн хуульд оруулах гэж байгаа нэмэлт өөрчлөлтдөө дэм болгож байгаа юм биш биз, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний эсрэг болчихгүй байгаа гэж болгоомжилж байгаа юм. Хэвлэлийн байгууллагууд дааж давшгүй төлбөрт унаж, ээлж дараалан үүдээ барих вий эсэн болгоомжлол байна.
Эхний дурдсан хэрэг дээр хэвлэл мэдээллийн байгууллагад аудио бичлэг байсан ч нотлох баримт болж чадаагүй. Гэтэл одоогийн хэрэгжиж байгаа хуулиар иргэнд юу байгаа вэ. Аудио бичлэг ч байхгүй. Бичлэг хийвэл тагнаж чагнасан хэргээр өөрөө шийтгүүлэх магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэл санааны хохирлыг үнэлдэг болж байгаа нь сайшаалтай ч тухайн ажлыг хэрэгжүүлэх журам, бусад хууль тогтоомжтой нийцэх эсэх дээр тодорхойгүй асуудлууд байна. Ийм нөхцөл байдал нь явж явж хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хумьж дуусдаг.
Салбарын онцлог гэж бий. Хуулийн байгууллагын тухайд, хууль хэрэгжүүлэх явцад иргэнийг хохироох асуудал гардаг. Хэн нэгнийг тусгаарлах шаардлагатай бол тусгаарлаж шалгах эрх бий. Тэр эрхээ хэрэгжүүлснийх нь төлөө, гэм буруугүйг нь тогтоож өгсний төлөө иргэн “Би тэд хоног хоригдсон” гээд мөнгө нэхэмжлээд байвал юу болох вэ. Тэрэн шиг хэвлэл мэдээллийн байгууллага ч үнэнийг мэдээлэхийн тулд тулд логик үндэслэлтэй хардах эрхтэй. Энэ эрхээ хэрэгжүүлсний төлөө мөнгө нэхэмжлүүлээд байх нь утгагүй. Хуулийн зорилго зөв, зайлгүй ч хэрэгжилт тал дээр алдаа гарах, гуйвуулах нь элбэг. Тухайн салбарын онцлогийг энд маш сайн харгалзаж үзэх ёстой.