Кембрижийн Их Сургуулийн профессор Урадын Э.Булагийн "Дундад улс дахь Монголын угсаажилт, хэлний зовнил" өгүүллийг цувралаар хүргэж байна.

Энэ өгүүлэл одоогоос 17 жилийн өмнө, тэртээ 2003 онд анх хэвлэгдсэн юм. Доторх агуулга нь хуучирсан байх магадгүй ч бичсэн зүйлсийн маань ихэнх одоо ч үргэлжилсээр байна. Магадгүй бүр илүү ч гэж хэлж болохоор боллоо. Тийм учраас тус өгүүлэл миний төрсөн нутгийн хэлний хэцүүдэж байгаа байдлыг уншигч абугайд сайн ойлгуулж чадвал баяртай байх болноо.

Би Соёлын Хувьсгалын турш насанд хүрсэн, Монгол хэлийг хориглох Дундад улсын бодлогын бүтээгдэхүүнд өссөн нэгэн. Гэвч бага сургуулиасаа их сургууль хүртэл хятад хэлээр боловсрол эзэмшсэн ч үргэлж л миний биеэс ямар нэгэн хэсэг нь салаад явчихсан мэт мэдрэмжтэй явдаг байлаа. Над шиг ийм хүн өөрийн эх хэлээ сайн сураагүйгээ гэм гэж боддог. Энэ гэм нь намайг нутагаасаа гарч өөрийгөө дахин-Монголжуулахад хүргэсэн. Тиймээс энэ өгүүлэлд би өөрийн энэ гэмийнхээ тухай бичсэн.

Хэл гэдэг зүйл бол соёлын ижилсэлтийг харуулах хамгийн чухал нэг багаж. Хүн байна гэдэг бол соёлын байх тухай зүйл байдаг. Multiculturalism бол олон угсаатны этник төрийг хөндийлж ухахгүй, харин илүүтэйгээр үүнийг баяжуулдаг. Цөөнхийн хэлийг устгах ажил хийх нь тэднийг төрд үнэнч байх зүйлийг хэзээ ч бүтээхгүй, угсаатны хоорондын харилцааг ч сайжруулж, дэмжихгүй. Яг эсрэгээрээ л юм болдог жишиг дэлхийд дүүрэн байна.

Тус өгүүлэлийн анхны эх нь “Mongolian Ethnicity and Linguistic Anxiety in China” нэртэйгээр AMERICAN ANTHROPOLOGIST 2003, No.105(4):753-763-д хэвлэгдсэн бий.

Олон хүн “Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон” (ӨМӨЗО) гэх нэрийг сонсмогц нүүдэлчдээр дүүрсэн тал нутгийн романтик дүр зургийг сэтгэлдээ төсөөлдөг. Гэвч өнөөдрийн бодит байдал огт тийм биш. XX зууны эхний хагас хүрэхэд ихэнх монголчууд мал маллахаас илүү газар тариалан эрхлэх болж, тодруулбал: таван хүн тутмын нэг нь л монгол хүн байдаг, хятад иргэд үнэмлэхүй давуу суурьшсан, эртний олон зүйл нь нэгэнт үгүй болсон цаг үе. Түүгээр үл барам өдгөө малчнаас илүү хотын монгол хүн их болох боллоо. Байдал хэдий ийм боловч монголчуудын хувьд мал маллах нь хамтын эв санааны нэгдэл, ардчиллын биелэл, “монгол болох/байх” (mongolness) оюун санааны гол үзүүлэн болж байгаа юм (Khan 1996; Данийн националист элитүүдийн peasantism-ийн тохиолдлын төсөөтэй романтикчлалийн тухай Ostergard:1996-гаас үз). Улам бүр доройтон буй бэлчээрийн бүс нутаг одоо “жинхэнэ” монгол хэлээрээ ярьж байгаа монголчуудын монгол соёлын сүүлийн цайз мэт харагддаг. Мөн хөдөөгийн монгол малчин нь газар тариалангийн эсвэл хотожсон монголчуудаас тэдний хэлний оюун санааг авах усан сан болж төсөөлөгддөг байж магадгүй.

Гэвч энэ усан сан хатаж байна. Энэхүү тэдний хэлээ сэргээх хүчин чармайлт нь улс төр, геогазарзүйн хувьд “өөртөө засах” мэтээр харагддаг ч Өвөр Монголд нэр төдий, туйлын цөөнх болсон монголчуудын нийгмийн орчинд өрнөж байгаа юм. Энэ бүхэн миний “хэлний зовнил” гэж хэлсэн, монгол хэлний улам бүр үгүй болж байгаа талаар маш сэтгэлийн их шаналлыг бүтээсэн билээ. Энэ бол монголчууд нэгэн “миньзу” (nationality) хэмээн үндэстэн болоод, дараа нь “үндэстнээ тасдуулж” (denationalized) Дундад улсын өөрчлөгдөж байгаа бодлогын дагуу “угсаатны бүлэг” (ethnic group) (хойно нарийн авч үзсэнээс харна уу) [буюу Монгол улсад хэлдэг “ястан”, орч] болж катеогорчлагдсантай холбоотой. Би Монголчууд, монгол хэлэн дэх эдгээр улс төр, нийгмийн хэлбэлзэлийн үр дагаварыг судалж, яаж хэлний ЗОВИНОЛ-ыг бүтээж байгaa талаар өгүүлнэ.

Хувийн туршлага, этнографи, судалгааны баримт дээрээ суурилан би монгол хэлийг хадгалж үлдэхийн төлөө төлсөөр яваа тэдний их өртөг төлөөс дээр гэрэл тусгахыг зорьж байгаа. Миний монгол хэлний талаарх ЗОВИНОЛ бол Дундад дахь “миньзу” (үндэстэн) гэгчийн бодит байдлын бэлгэ тэмдэг бөгөөд энэ нь нэн тэргүүнээ соёлын зүйл биш ч илүү их улс төр, нийгэм, нутаг дэвсгэрийн бататгаж бэхжүүлэх утга агуулгыг шаарддаг зүйл болохыг үзүүлсэн. Олонх Монголчууд минь байр суурийг илэрхийлдэг хамгийн эцсийн цайз болж байгаа хэлээ улам гээх тутам, тэд улам бүр цусан чанарыг чухалчилдаг, соёлын олонлогийн “Дундадын үндэстэн” (Zhonghua minzu) дэх “угсаатны бүлэг”(ethnic group) болж нутаг дэвсгэрээ алдаж, улс төрийн биш болж байна.

Хувийн асуудал бол улс төрийн асуудал: Малжих орны хэлний үгүйрэл

Би Өвөр Монголын баруун өмнө оршдог Ордосын хуурай баянбүрдтай говьд төрсөн нэгэн. Миний эцэг эх, хамаатнууд тавиад онд монгол сургуульд явсантай адилгүй нь бидний олонх Соёлын Хувьсгал (1966-76)-ын үеийн турш хятад хэлээр боловсрол авсан. Монголын боловсролын программыг багасгаж эсвэл устгаж малын бэлчээрийн захад ч хятад боловсролыг түгээх болсон цаг байсан. 1970-71 онд Соёлын Хувьсгал гүнзгийрч, монголчуудыг ихээр нядалгаанд оруулсны дараа миний эгч болон үеэлүүд, манай коммун болох Жарын шинээр дахин нээгдсэн сургуулийн монгол хэлний ангид явцгаасан юм. Гэсэн ч 1972 онд монгол хэлний нөгөө анги нь байхгүй тул надтай чацуу зарим үеэлтэйгээ хятад ангид явах болж билээ.

1975 онд Соёлын Хувьсгал дуусaх үед монголчуудын байдал арай дээрдэж, манайхан aймгийн төв Дуншeн руу нүүв. Тэр бараг л цэвэр хятад хот байлаа. Тэнд аав минь aймгийн шинэ нээгдсэн монгол эмнэлэгийн тасагт эмчээр ажиллахаар томилогдсон юм. Энэ хотод монгол бага сургууль байхгүй нь анхнаасаа хятадаар сурсан надад асуудал болохгүй ч эгчид минь хүндхэн цохилт болов. Тухайн үед “өмхий монгол татар”(chou meng dazi) гэж дандаа л монголчуудыг шоглодог хараалын муухай хорон, хатуу үгнээс болж би аль хэдийн монгол хэл рүү чиглэсэн Ральф Д. Грилло (Ralph D. Grillo) (1989; түүнчлэн Dorian 1998)-гийн хэлсэн шиг Хятадын “жигших үзэл санаа”-г дотроо өвөрлөсөн байсан. Би эгчийнхээ болхидуу хятад хэлнээс л хамаг юм боллоо доо гэж боддог байлаа. Монгол сурагч давамгай тоотой байдаг Жарын сургуульд хятад сурагчдын ялгаварлалыг монгол хүүхдүүд нударгаар харуулдаг байсан. Дуншeний 1-р бага сургуульд эгч, бид хоёр л манай ангийн хоёрхон монгол байв. Соёлын Хувьсгалын дараа олон янзын түвшинд монгол сургуулиуд байгуулагдаж, хөдөө хотын аль алинаас монгол хүүхдүүдийг элсүүлж эхэлсэн юм. Энэхүү үндэстний сурган хүмүүжил (nationality education) болох боловсролыг (Borchigud 1995) нь хэрэв монгол хэлээр хүлээн авсан нэгэн боловсрол зэргээр хэмжүүр болгох юм бол ерөнхийдөө амжилттай байсан биз. Гэсэн хэдий ч эдгээр нааштай программууд нь төд удалгүй тэдэнд асуудал бий болгож эхэлсэн. Юун түрүүнд, энэ монголчлох төсөл шинэ сорилтын эхний шатанд монгол сурагчдыг бэлтгэхдээ алдаа хийсэн юм. Өөрөөр хэлбэл: Хятадын нийгэмд хятад хэл биш, монгол хэл заалгасан сурагчид Хятадын нийгмээс бие даах биш, харин түүнийг нэн илүү “түшиглэх”-ээс өөр замгүй байсан. Ингэснээрээ тэдний сурсан юм нь “үйлдвэрлэл болохгүй зүйл” болж, 1980-аад оноос хойш улам бүр зах зээлд чиглэсэн, хятад захирсан нийгэмд эдийн засаг, улс төр, тэр ч бүү хэл нийгмийн чадамжгүй иргэд болж гарсан хэрэг. Эдгээр монгол сургуульд боловсрол эзэмшсэн цөөхөн хотожсон монголчууд тэр аяараа олон үндэстний Өвөр Монголын нийгэмд нэгэн соёл, улс төрийн элит болохоос илүүтэйгээр зөвхөн монгол малчид, тариалангийн тосгодын л элит болов.

Соёлын “хохирогчид” гэж хэлэхээр хятад боловсрол авсан хүмүүс нь гадаад нийгэмд илүү дасан зохицож, зарим нь маш амжилттай яваад байгаа байдал бол гайхаад байхаар юм биш. Миний хувийн тохиолдлыг эргэн харвал монгол хэл сурсан миний эгч, үеэлээсээ илүү миний амьдралд сайн карьер завшаан тохиолдсон. Би Өвөр Монголын төв Хөх хотод их сургуульд орж, тэндээсээ Кэмбрижийн их сургуульд явж, хүн судлал сурах болсноор Өвөр Монгол болон дэлхийг мэдэж, ойлгохыг хүссэн.

Хөх хотод 1982-86 онд их сургуульд сурч байхдаа би тухайн цаг үед ид өрнөж байсан монгол соёлын хөдөлгөөнд их oролцдог байлаа. Хятад боловсролд бариулсны минь үр дүн байх л даа. Яг л өөрийн соёлын өвөөс минь намайг тасьтчихсан аятай. Mонгол соёл дахин сэргэж би ч монгол оюутнуудтай ойртож харилцаж эхлэхэд өөрийн дутуу төрсөн хувь заяагаа эсрэгээрээ нь бойжуулах боллоо. Тухайн цагийн Хятадын соёлын националистууд явуулж, хийж байгаа хөдөлгөөнөөрөө коммунист удирдлагыг эсэргүүцэх нь өргөжиж, “соёлын халуурал”-д орж, Дундад улс яагаад дорой хөгжилтэй байгаагийн шалтгааныг идэвхтэй асууж байсан шиг монгол сэхээтн, оюутнууд ч тухайн үед тэдний монгол соёл, хятадын дотор цаашдаа тэсэж үлдэх нөхцөлийг нягталж үзэж байв. Энэ үеийн миний ололт амжилтын нэг нь монгол хэлийг бие даан дахин сурсан явдал байсан юм. Богино хугацаанд үүнийг хэрэгжүүлж чадсан минь хоцорсон “хотжилт”-ын ач тус байлаа. Би монгол хэлнийхээ ярианы чадвараа хадгалж байсан нь монгол хэлний уугуул цагаан толгойгоо уншиж сурахад дөхөм болсон байх. Эдгээр их сургуулийн жилүүдэд өөрөө өөрийгөө боловсруулсан маань хожмоо миний Монгол судлалын замыг мөшгөж, антропологийн карьерийн эрэлд хөтөлсөн.

Намайг Англид сурч байх үед эгч минь хүүгээ хятад цэцэрлэгт өгөв. Би үүнд нь бухимдаж, захиа их бичиж, миний зээ хүүг монгол цэцэрлэгт өг гэж анхааруулсан. Энэ бол миний угсаажилт, национализмын тухай уншсан антропологийн тэргүүн онолуудаас үүдээд Хятадын соёлын хүчтэй орчинд үндэстний бэлгэдэл болох монгол хэлээр соёлынхоо ижилсэлтийг бататган хамгаалж байгаа үйлдэл байв. Миний зээ хятад хэлийг айл зэргэлдээ, нас ойролцоо хүүхдүүдээс тэртээ тэргүй сурчихна. Энэ үеэс монгол бага сургуулиуд хятад хэлийг хоёр дахь хэл мэт нэгдүгээр ангиас заах болсон. Tэд миний шаардлагыг дагаж, хүүгээ монгол цэцэрлэгт өгсөн. Харин 1993 онд докторын зэргээ аваад ялгуусан амьтан гэртээ очих үед эгч, хүргэн ах хоёр тэдний хүүгийн оюун чадвар, ажлын карьерийн ирээдүйг мөхөөсөн гэж надад гомдсонд би ихэд цочив.

Эгчтэй минь манай зарим үеэл адилгүй бодолтой байсан. Тэд өөрийн хятад эсвэл монгол хэлний боловсролын түвшнээ авч хэлцэлгүй хүүхдээ хятад сургуульд өгсөн байсан. Антропологи сурч соёлын мэдрэмжтэй болсон миний хувьд тэр хүүхдүүд зөвхөн хятадаар ярьж, гэртээ өвөө эмээтэйгээ ч монголоор хэдэн үг солих ч чадалгүйг хараад сэтгэл минь түгшиж байлаа. Өвөө эмээ нь муухан хятад хэлээр тэдэнтэй тэмцэл хийх ч жижиг хүүхдүүдийн нүд эгдүүрхсэн байдалтай. Би үеэлийндээ очоод гайхах үед тэд надаас хувийн амьдралдаа хутгалдахгүй байхыг хүсэв.

Монголooр боловсрол хүртсэн үеэлүүд минь одоо хятад хэл муутайдаа их гомдоллож байна. Дуншeнд тэр ч бүү хэл хошууны төв (Хятадын шянтай тэнцүүлсэн монгол захиргааны нэгж)-д хүртэл монгол хэлний мэдлэгтэй хүн ажил олоход их амар биш. Учир нь бүх ажил хятадаар удирдуулдаг учраас тэр. Монгол хэлний их сургуулийн түвшний мэдлэг бол бичиг үсэг үл мэдэхээс ялгаагүй. Энэ зовлонг амссан миний үеэл өөрийнхөө “эмгэнэлт жүжиг”-ийг хүүхдүүддээ давтуулах ёсгүй хэмээн зориг шулуудлаа.

Энэхүү угсаатны хөдөлмөрийн хуваарь, колончлолын түүхээс улбаалсан Дундадын эдийн засаг, улс төрийн ихээхэн дарамт дор олон монгол хэлтэй монголчуудыг яг Пьер Бурдье (Pierre Bourdieu) (1991:7)-гийн төрийн хэлний тусын тулд уугуул иргэд хэл, аялгаа гээж байгаа тухай Францын тариачидтай холбоотой судалгаандаа хэлсэн “тэд (төртэй) хамтарч өөрийнхөө санал бодлоо илэрхийлдэг багажийг задлахад” нэгддэг гэдэгт хүргэсэн. Шинээр хотжиж байгаа монголчууд миний идеалист, бүтэшгүй, басхүү заримдаа Хятадын доорх тэдний гар хөл болж байгаа гэх хэлний эсэргүүцлийн хатуу зөвлөгөөг буруушаадаг. Багагүй монголчууд одоо монгол хэлний ачааг хаяж, захирагчийн хэл (хятад хэлийг хэлж байна. орч)-ийг эзэмшиж байж л Өвөр Монголыг авч үлдэнэ гэдэг. Тэд монгол хэлний хос байдлаар үлдэх эсвэл бас нэг гадаад хэл болон хятад хэлтэй зэрэг хамт гуравласан байх талаар ямар нэгэн хүлээцтэй, тэвчээртэй хандах байдал бага гаргадаг. Харин тэд хятад үндэстнийг яаж англи хэл сураад давах тухай их сонирхон уриалдаг (Naran Bilik: 1998а, 1998b).

Түмэдүүд өөрийгөө дахин-монголчилж чадах уу?

Дээрх хувийн дүрслэлээс нэгэн парадокс (логикийн зөрчилдөөн) гарч ирж байна. Би монгол хэлээ сурах гэж үнэн сэтгэлээсээ хүсэж чармайсан, бас эдийн засгийн хувьд боломжийн ижилсэлтийн талаар түгшүүрээ өмнө хэсгүүдэд өгүүлсэн. Тус мөрөөдөл, зовинолын уг нь яг миний Дундад улс дахь захирагч бүлгийн сурталчилгааны багаж [буюу хятад хэл]-ийг эзэмшсэнээс үүдэн бий болсон зүйл. Түүх ярихгүйгээр нэгэн постмодернийн оношлогоо хийвэл миний уян сэтгэл бол ямарваа космополитикийн нөхцөлд бүтээгдсэн, эрлийз ижилсэлтийн нэг шинж тэмдэг гэдэг санаагаар илэрч магадгүй. Гэвч эмгэг зовуурмийг би дандаа мэдэрч байсан. Мөн хүссэн ч, эс хүссэн ч ч надтай уяатай байх хамгийн чухал нэгж болох Монгол үндэстний шугаман хөгжлийг дагаж чадаагүйд, түүнчлэн түүний томоор бичигдсэн Түүхийн ухамсарт үндэслэгдсэн учраас амархан устгаж чадахгүй байж магадгүй. Энэ гол санааг гаргаж үзүүлэхийн тулд би хэлний зовинолын өөр нэг тохиолдлыг үзүүлэх болно. Тэр нь өнөөгийн Түмэд Монголчуудын нийгмийн бүлэглэлийн тухай юм.

Түмэд бол Өвөр Монгол дахь Монголын нэг бүлэг. XX зууны хоёрдугаар хагаст түмэд коммунистууд улс төрийн дээд үүргийг ихээхэн талархмаар гүйцэтгэж, хятад болон бусад монгол бүлгийг улс төрийн хувьд давамгайлж байсан. Түмэд XIX зуунд хятад хэлтэй болсон (тэд хятадаар ярьдаг) ба XX зууны эхэн болоход тэдний дунд монголоор ярьдаг хүн бараг байхгүй болсон. Түүнчлэн олонх нь суурьшмал газар тариаланд орж, Хөх хотын хавьд холилдсон нийтлэгийн байдалтай амьдарч байгаа юм. Бүгд найрамдах ард улс байгуулагдахаас урьд Хятадын засаглалд гадуурхагдаж, Хятадын колончлолд нутаг дэвсгэрээ алдсан тэдний дундаас олон монгол националистууд, коммунистууд төрсөн. Тэдний өргөн цар хүрээтэй хувьсгалын туршлага тэдэнд үлэмж амжилтыг авч ирсэн. Тэдний удирдагчдын олонх шинээр байгуулагдсан ӨМӨЗО-ны хамгийн дээд түвшний засгийн газар, намын болон цэргийн удирдлага болж байсан. Мөн зарим нь Бээжинд, ер нь хаана ч л улсын гол гол албан тушаалыг удирдаж байв. Хятад хэлний уран чадвараас хамаарсан тэдний амжилт, тэдний коммунист итгэл үнэмшил, угсаатны ухамсар нь бусад монголчуудтай тэднийг холбогдох боломж бүрдүүлж өгчээ (Bulag 2002).

Түмэдийн үндэстний ухамсар монгол хэлээрээ ярих чадамжаа гээснээс болж хүчтэй болсон гэдэг нь илэрхий байдаг. 1920-оод оноос хойш Түмэд бусад монголчуудтай харилцахаа байсан ба өөрсдөө монгол хэлний чадвар дулимаг байгаагаа гойд мэдрэх болсон (Huhehaote 2000). Тавиад онд тэд зөвхөн монгол сурагчид элсдэг үндэстэн (minzu)-ий бага сургууль, дунд сургуулийг байгуулсан. Mонгол сурагчдын цөөн байх тохиолдолд, аль болохоор хятад сурагчдаас тусдаа “монгол сурагчийн анги”-тай байхыг эрхэмлэдэг. Ийм “үндэстний” сургууль, ангийн нэг зорилго нь монгол хэл сурахыг дэмжих бахятад хэлийг ор тас оруулахгүй байх тухай яриа биш. Эдгээр сургуульд монгол хэлийг хятад хэлтэй адилхан чухалчилж, нэг хичээл болгон заагж, байсан бөгөөд бусад хичээлийг ч хятадаар зааж байсан. Соёлын хувьсгалын турш буюу 1966-76 оны хооронд монгол хэлний хэрэглээг ихээхэн хорих болж, 1979 оны есдүгээр сараас монгол боловсролыг эхлүүлэх шинэ оролдлого хэрэгжсэн.

Түмэд хошууны боловсролын товчоо нь тухайн үед Багш коммуны үндэстний бага сургууль дээр туршилтын цэцэрлэгийг байгуулж, монгол хэлээр тооноос түүх хүртэлх бүх хөтөлбөрийг заах 59 зургаан настанг элсүүлэв. Зургаан монгол багш малжих ороноос уригдан ирж заасан нь хүүхдүүд “жинхэнэ” баримжаа монгол хэлийг сургах болсон юм. Сайхан хэлний орчин тойронг бүтээхийн төлөө цэцэрлэгийг хуарангийн хаалттай байдлаар хашиж, багш сурагчид нэг дор амьдарч байсан. Өдөр тутмын амьдрал дунд болох яриаг ч мөн монгол хэлээр байхыг маш хатуу шаардсан. Дараа жил нь 50 хүүхэд цэцэрлэгээс бага сургуульд орж, үргэлжлүүлэн монгол хэлээр боловсрол эзэмших болсон. Хятад хүүхдүүдээс тусгаарлаж, шинээр сургууль байгуулав. Үүнээс болоод “Монгол Үндэстний бага сургууль” гэж 1982 оны аравдугаар сард хошууны төв дээр байгуулсан. Тухайн үед сургуулийн 201 сурагч нь найман ангитай, дотроо гурван бүлэг болж хуваагдан, монгол хэлээр бүх хичээлийг заалгаж байв. Хятад хэлийг тавдугаар ангиас зааж байсан (Тumote1987: 634:659) нь сонирхолтой. Сурагчид зөвшөөрөлгүйгээр гарч явах, амралтаараа ч харих боломжгүй, цэвэр монголоор ярьдаг малчдын дунд монгол хэл сургахаар л явуулж байсан бөгөөдхятад хөрш эсвэл хятад хэлээр ярьдаг эцэг эх болон төрлөөсөө болж хорлогдох вий гэж айж байсан. Энэ төсөл Сон Рян (Song Ryang) (1997)-гийн сонирхолтойгоор тэмдэглэсэн Хойд Солонгосын Япон дахь коммуны боловсролтой зарим талаараа яагаад ч юм төстэй байсан. Солонгос оюутнууд Японы нийгэмд амьдарч, Япон ТВ, кино үзэж байв. Япон хэл бол хотод амьдарч байдаг болон сургуулийн гадаах орчинд хэрэглэдэг олонх сурагчдын анхдагч хэл нь байсан. Гэсэн ч үзэл санааны талаас Хойт солонгосыг эцэг oрон (fatherland) гэж харж, Ким Ир Сэн болон түүний хүүг тэдний удирдагчид мэт үнэнч байхыг хүссэн үүрэг хүлээлгэж, Солонгосын нийтлэг нь хатуу чанга соёлын зах хязгаартай орчинг байгуулж, нийгмийн нөхөн үржихүйн төлөө өөрийн орон зайг байгуулахыг хичээж байна.

Олон монголчууд Түмэдийн монголжуулах төслийг биширч байсан. Тэдний нүдэнд зуу гаруй жил монгол хэлээ хаясан Түмэдүүд соёлын өвөө сэргээхээр чармайж байгаа нь гайхалтай зүйл байсан. Олонх нь Түмэдийн энэ жишээгээр монгол хэлний талаар зориг мөхсөн этгээдийг зоригжуулж байлаа. Гэвч төсөл амжилттай болохын өмнө нэгэнтээ “урд насны үйлийн үр” болсон байсан юм.

Бохирдуулж байгаа нийгмийн дэлхийгээс зайлсан бичил утопийн нийтлэгийг бүтээх арга хэмжээ болсон тус монголжуулах хаалттай хаалганы боловсролын үйлдэл нь олон жинхэнэ монголоор ярьдаг түмэд монголчуудыг бий болгосон. Гэвч эдгээр Түмэдийн олонх нь хангалтгүй хятад хэлтэй гарч ирсэнээрээ бүхий л сектор дэх хятад захирсан өргөн Өвөр Монголын нийгэмд тэд амжилттай байх нийгмийн хэрэгцээнд тохирох чадамжaa aлдсан байв. Эдгээр сурагч нутаг орны улс төрийн эдийн засагт амжилттай байсан эцэг эх, өвөө эмээтэйгээ харьцуулахад ажил олоход үнэхээр амаргүй байгаагаараа ялгаатай байсан. Мэдээж тус нутгийн монголчууд залуу үеийг эрэмдэг болгож байгаа мэт ийм схемийг хурц шүүмжилж байлаа. Хэдийгээр эдгээр сургууль ойрын жилүүдэд хятад сургуулиудад сурагчдаа алдах болсон ч гэсэн тус төслийг зарим монгол сэхээтэн, кадрууд үргэжлүүлэн дэмжиж, “тэд сургууль байгуулахыг дэмжиж, улс төрийн метафор бүхий ихээхэн сэтгэлийн хөрөнгө оруулсан” (Naran Bilik 1998b:72).

Энэ тохиолоос хийж болох нэг дүгнэлт бол үндэстний цөөнхийн кадр/сэхээтнүүд тэмцлийнхээ төлөө байсан ард иргэдээ обьект болгож, тэр обьект болох байдал нь тэр хүмүүсийн эрхийг зөрчсөн мөртөө бас тэдэнд эрх олгоогүй зүйл байсан байж магадгүй. Үнэндээ энэ байдал бол Мэрион МакДональд (Maryon McDonald) (1980)-ийн Францын судалгаа дахь Бретоний тухай санагдуулдаг. МакДональд Бретон тариачин эмэгтэй Тереза сайн бретон хэлээр ярьдагаас бретон хэлийг дахин сэргээхийн төлөөх жишээ болж, дайчин сэхээтэнд ашиглагдсан түүний хоёрдмол төрхийг авч үзсэн. Гэсэн хэдий ч бретоний тариачдын хувьд шатлан захирах дэлхийд франц хэл тэдний хүссэндээ хүрэх дээшээ чиглэсэн хэл байсан. Иймээс хариуцлагатай эх хүн хүүхдээ бретон хэлнээс гадна францаар ярьж чадахыг хичээдэг.

МакДональд шиг националистууд, дайчдыг хялбархан буруушаахгүйгээр бид “жинхэнэ” Монголыг бий болгохын төлөө албадсан гэх зарим монгол сэхээтний нийгмийн контекстийг илүү анхаарч үзэх хэрэгтэй. Сэхээтний хүсэл эрмэлзэл, ардыг төлөөлөх улс төрийн дарамт, хувь хүн амьд гарах стратеги нь бүгд нягт холбогдох болж, эцэстээ орчин үеийн Өвөр Монголын түүхэнд энэ явдлыг гаргаж ирж байгаа юм.

Үргэлжлэл бий