“Мазаалай”-гийн дүү “Тэмүүлэл”-ийг 2021 онд сансарт хөөргөнө
Орчин үед технологийн чиг хандлага жижиг хэмжээтэй нано технологи руу чиглэж байна. Бага хэмжээтэй атлаа хүчин чадал ихтэй хиймэл дагуул бүтээх сонирхол дэлхий нийтэд давамгайлж эхэлсэн. Жижиг хэмжээтэй хиймэл дагуул хийх энэхүү салбар нь шинэ бөгөөд 20 жилийн өмнөөс яригдан биеллээ олж байгаа залуу салбар юм.
Түүнээс өмнө жижиг хэмжээтэй хиймэл дагуул хөөргөх боломж байгаагүй. Шинэ зүйлс гарч ирэхээр уламжлалт технологийг шахдаг байгалийн хуультай. Тодруулбал, өмнө нь олон жил, дэд бүтэц шаардан хөгжүүлж өндөр өртгөөр бүтээдэг байсан хиймэл дагуулыг өдгөө их сургуулийн лабораторид хийдэг болсон нь хөгжлийн нэг ахиц юм. Тиймдээ ч хямд өртгөөр олон хиймэл дагуул сансарт хөөргөж болдог нь энэхүү салбарын давуу тал.
Хуучны нэгхэн ширхэг том хэмжээтэй хиймэл дагуулыг хөөргөхөд 200-300 сая ам.доллар зарцуулдаг байсан аж. Гэхдээ энэхүү хиймэл дагуулыг хийх дэд бүтэц дагалдах байгууламж, ажлуудыг нэгтгэвэл хэдэн тэрбум ам.доллар яригдана. Гэтэл өнөөдөр монголчууд сансарт хөөргөж өөрийн орон зайгаа тодорхойлсон “Мазаалай” хиймэл дагуулыг 100 мянган ам.доллараар бүтээсэн байдаг.
Монгол инженерүүд зөв гараанаас эхлэлээ тавьсан нь “Мазаалай” жижиг хиймэл дагуулыг хөөргөсөн явдал байлаа. Ингэхийн тулд тэд технологио эзэмшин боловсон хүчнээ бэлдэж байгаа гээд олон давуу талуудыг дурдаж болно.
Тиймдээ ч дэлхийн ихэнх орон, мөн тэргүүлэх их, дээд сургуулиуд нано хиймэл дагуул бүтээсээр байгаа юм. Тухайлбал, 1970 онд Токиогийн их сургууль Японы анхны хиймэл дагуулыг хөөргөж улсынхаа сансрын технологийн суурийг тавьсан түүхтэй. Мөн 1999 онд АНУ-ын анхны нано хиймэл дагуулыг Станфордын болон Калифорнийн политехникийн их сургуулиуд хамтран бүтээсэн бол 2004 онд БНХАУ-ын “Цинхуа” их сургууль өөрийн орны анхны хиймэл дагуулыг хийжээ. 2014 онд Сингапурын “Нянян” их сургууль Энэтхэгийн зөөгч пуужингаар анхны хиймэл дагуулаа сансрын тойрог замд гаргасан. Тэгвэл МУИС Монголын анхны хиймэл дагуул “Мазаалай”-г 2017 оны долдугаар сарын 7-нд хөөргөж, тус хиймэл дагуул Олон улсын сансрын станцаас задгай сансарт чөлөөлөгдөн тойрог замд орж, үүрэг гүйцэтгэж эхэлсэн. Монголын анхны хиймэл дагуулыг “Мазаалай” гэж нэрлэсэн нь устах аюулд өртөж буй мазаалайг хамгаалах, дэлхий нийтэд сурталчлах зорилготой юм.
“Мазаалай” хиймэл дагуулыг МУИС, Япон улсын Кюүшүгийн технологийн институттай хамтран “BIRDS” төслийн хүрээнд бүтээн хөөргөсөн түүхтэй. Уг төсөл нь ЮНЕСКО болон Япон улсын Засгийн газрын ивээл дор сансарт гарцгүй улсуудыг дэмжин анхны хиймэл дагуулаа бүтээж тойрог замд оруулахад нь туслах олон улсын төсөл байсан. Үүнд манай улсаас гадна Япон, Нигери, Гана, Бангладеш зэрэг орны хиймэл дагуулыг зөөгч пуужингаар тойрог замд оруулсан. Япон улсад докторантурт суралцаж буй МУИС-ийн гурван залуу эрдэмтэн болох Б.Эрдэнэбаатар Т.Төртогтох Д.Амартүвшин нар Монголын анхны хиймэл дагуулыг гардан бүтээсэн юм.
Сансрын инженерчлэлийн доктор, дэд профессор, МУИС-ийн Нано хиймэл дагуул хөгжүүлэлтийн лабораторийн эрхлэгч, “Мазаалай” хиймэл дагуулын төслийн багийн гишүүн Б.Эрдэнэбаатар “BIRDS” төсөл нь хоёр төрлийн зорилготой байсан. Нэгдүгээрт хөгжиж байгаа орнуудын анхны сансрын технлогийн инженерүүдийг бэлдэх. Энэ зорилгынхоо хүрээнд хиймэл дагуулыг анхнаас нь цаасан дээр төлөвлөхөөс эхлээд сансарт хөөргөн ажиллуулж дуусах хүртэл бүхий л процессыг эзэмшсэн инженерүүд бэлтгэх нь уг төслийн багийн хамгийн том зорилго байсан. Түүний дараа хиймэл дагуул бол нэг хэсэг нь. Хиймэл дагуулын зорилго нь шинжлэх ухааны дөрвөн даалгавар биелүүлэх юм. Үүнд, сүлжээ газрын станцын нэг даалгавар, өндөр чадлын хагас дамжуулагч төхөөрөмжийн эвдрэлийн зэргийг тодорхойлох, сансар дахь цацрагийн нягтралыг тодорхойлох, 400 км-ын гүн дэх агаарын молекулыг нягтралыг хэмжих, хиймэл дагуулын байрлалыг тодорхойлох байсан. Мөн олон нийтэд зориулсан зураг дарах, төрийн дууллаа сансарт цацах гэсэн хоёр даалгавартай байсан. Мазаалай хиймэл дагуул шинжлэх ухааны даалгавруудаа гүйцэтгэсэн би дата-гаа хүлээн авсан. “Мазаалай” хиймэл дагуул зураг авсан ч түүний татаж авахад техникийн асуудал гарсан. Жишээ нь хангалттай сигнал гаргах газрын станц бидэнд байхгүй. Гэхдээ сансрын технологид ямар нэг алдаа ямагт байдаг. Бид “Мазаалай”- гаас сансрын орчмын мэдээллүүдийг авч байсан. Тухайн хиймэл дагуул байгаа өндөрт температур ямар байх вэ, нарнаас авч байгаа энергиэрээ хэчнээн хэмжээний хүчдэл, гүйдлийг ялгаруулж чадах вэ, санах ой, процессорууд үнэн зөв ажиллаж байна уу гээд хиймэл дагуулын мэдээллүүдийг өдөр бүр авсан. Бидний 100 мянган ам.доллараар бүтсэн 10х10 хэмжээтэй жижиг оврын хиймэл дагуул шинжлэх ухаан, судалгааны талаасаа хангалттай хэмжээнд ажилласан гэдэг нь техник талаасаа том амжилт гэж үзэж байгаа” хэмээн төслийн ажлаа товчхон дүгнэсэн.
Япон Улсад сансрын технологийн чиглэлийн дээрх гурван докторын хамт доктор Т.Бэгзсүрэн, магистр У.Төгөлдөр нар өдгөө энэ салбарынхаа хөгжилд хувь нэмрээ оруулж байгаа. Тиймдээ ч өнөөдөр бид эх орондоо сансрын технологийн инженер бэлдэж байгаа нь өөр ямар ч аж үйлдвэрийн салбарт орж ажилласан шинэ технологийг нь зохион бүтээгээд явах хөрвөх чадвартай инженерүүдийг бэлдэж байгаа гэсэн үг. Тэгэхээр төслийн багийнхан үндсэн зорилгодоо хүрч байгаа тухайгаа хуваалцсан юм.
Монгол хүн сансарт ниссэнээс хойш сансарт гарсан дараагийн “Монгол” гэх тодотголтой зүйл энэ байв.
Тэгвэл “Мазаалай”-г бүтээсэн багийнхан дараагийн хиймэл дагуул буюу “Тэмүүлэл”-ийг сансрын тойрог замд оруулахаар хэдийнэ 30-40 хувийн ажлаа гүйцэтгэжээ. Монгол инженерүүд мэдээллийн болон санхүүгийн дэмжлэгтэй болбол хоёр дахь хиймэл дагуулаа 2021 оны сүүлээр сансрын тойрог замд гаргахаар бэлдэж байгаа аж.