Хөдөлмөрийн зах зээл ба хэрэггүй мэргэжил

Аливаа улсын боловсролын чанар нь иргэдийн хөдөлмөрийн бүтээмжээс харагддаг. Гэтэл Монголд дээд боловсрол нь хөдөлмөрийн зах зээлдээ гологдож байна. Эдийн засагч мэргэжилтэй зөөгч, багш мэргэжилтэй худалдагч... Сургуулиа төгсөөд дор хаяж жил ажил хайх ч энгийн үзэгдэл. Энэ нь Монгол Улсын дээд боловсрол, хөдөлмөрийн зах зээлтэйгээ уялддаггүйтээ холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл, хэрэггүй мэргэжлээр диплом үйлдвэрлэдэг.

95 сургууль, 150 мянган суралцагч

Өнгөрсөн оны жилийн эцсийн байдлаар Монгол Улсад 95 дээд сургууль, коллеж байна гэсэн тоо гарчээ. Үүний дийлэнх нь буюу 76 нь төрийн бус өмч байгаа бол 19 нь төрийн өмчийнх нь байгаа аж. Суралцагчийн хувьд жил бүр 150 орчим мянга байдаг. 2018-2019 оны хичээлийн жилд  гэхэд 148 мянган суралцагч байна. Жендерийн хувьд 90 мянга нь эмэгтэйчүүд байгаа юм байна. Их, дээд сургууль, коллежид суралцаж байгаа залуусын хамгийн их нь худалдаа, бизнесийн чиглэлийг сонгосон. Үүний дараа багш, сурган хүмүүжүүлэх, байгалийн шинжлэх ухаан, инженер, хууль, хууль эрхзүйн чиглэлээр олонх нь суралцаж байгаа юм.

Дээд боловсролыг ингэж дэмждэг

Дээд боловсролыг дэмжихэд зориулсан  Боловсролын зээлийн сан бий. Монгол Улс энэ онд дээд боловсролд 80 тэрбум төгрөг зарцуулахаар төлөвлөсөн байна. Энэ нь өнгөрсөн оноос 0.6 хувиар өсгөсөн тоо юм. Үүнээс оютуны сургалтын зээлд 33, дэлхийн шилдэг 100 сургуульд суралцагсдад олгох сургалтын төлбөрт 14.5, нэн ядуу, малчин, зарим суралцагсдад олгох тэтгэлэг 12.6, Засгийн газрын гэрээгээр гадаадад суралцагсдын сургалтын төлбөрийн зээл 7.3, гадаадад суралцагсдын зардал 3.5 тэрбум төгрөг зарцуулах юм байна. Мөн багш мэргэжлээр суралцагсдад олгох сургалтын төлбөр 2.8, бусад тэтгэлгүүд 2.4 тэрбум төгрөг байх нь.

Ажилгүйдэл ба дээд боловсрол

Хөдөлмөр эрхэлдэггүй залуусын 58 хувь мэргэжилтэй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, 47.3 хувь нь бүрэн дунд, 21.1 хувь нь дээд, 9.7 хувь нь техникийн болон мэргэжлийн боловсролтой, 7.6 хувь нь суурь, 4.4 хувь нь дипломын дээд, 3.7 хувь нь бага, 3.5 хувь нь тусгай мэргэжлийн дунд, 2.7 хувь нь боловсролгүй юм байна. Дээд боловсролтой 21.1 хувийг нь авч үзвэл хамгийн их нь багш, нягтлан бодох бүртгэл, менежментийн чиглэлийн мэргэжилтэй иргэд байна.  Дараа нь эрх зүй, ХАА, барилга, үйлдвэрлэл, байгаль орчин, урлаг, программ хангамж, санхүү менежментийн мэргэжилтэй залуус ажилгүйчүүдийн тоог бүрдүүлж байна.

Хөдөлмөрийн зах зээлд хэн хэрэгтэй байна вэ?

Хөдөлмөрийн зах зээл өнөөдөр мэргэжилтэй боловсон хүчнээр “цангаж” байна. Үүнийг төгсөгчдийн ажилд зуучлагдсан байдлаар нь дүгнэж болох юм. Өөрөөр хэлбэл, мэргэжлийн боловсролын төвүүдээс төгсөөд гарч байгаа залуучуудын ажлын байранд зуучлагдсан нь их байдаг. Жишээлбэл, оёдол, засвар, гагнуурын чиглэлээр суралцаж байгаа залуучуудыг ажил олгогчид төгсөөгүй байхад нь санал тавиад ажилд авдаг байна. Энэ талаар Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний ерөнхий газрын даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч Т.Бадрахбаяр “Бүртгэлтэй ажилгүй иргэн 36 мянга байна. Харин Ажил олгогч эздийн холбооны өгсөн мэдээллээс 28 мянган хүний ажлын байрны зар зах зээл дээр бэлэн байна. Үүний шалтгаан их тодорхой. Ажил олгогчдын тавьдаг шаардлагад нийцдэг хүн ховор. Сул ажлын байр ажил хайгчдын мэргэжил ч дүйцэхгүй байна. Ажил олгогчид ажлын ачаалал даах, компанийнхаа төлөө итгэлтэй, гүйцэтгэл өндөртэй ажилчдыг бэлтгэж өгөөч гэж хүсдэг. Тэд өндөр боловсролоос илүү, тухайн хүний хандлага чухал байна. Ажлын ачаалал даадаг, үнэнч байх хэрэгтэй гэдэг шаардлага тавьж байгаа юм. Мөн ажлын цаг баримталдаг, ажилдаа хариуцлагатай ханддаг хүнийг авахыг хүсдэг. Түүнчлэн мэргэжлийн сургалтад хамрагдсан байх гэдэг шаардлага байгаа юм” гэлээ.

Үүнээс хөдөлмөрийн зах зээлийн “хүсэл”-ийг тодорхой харж болох байх. Өөрөөр хэлбэл, хөдөлмөрийн зах зээл, дээд боловсролыг бус мэргэжилтэй боловсон хүчнийг нэхэж байна.

---