Ухамсарт амьдралаа археологитой холбосон энэ хүн түүхээр дамжуулж иргэдийг соён гэгээрүүлэх чин хүсэл эрмэлзэлтэй. Зарим улс орон байгаагүй түүхээ дэлгэцэнд мөнхөлж байхад бид байсан түүхээ ард түмэндээ түгээж чадахгүй сууна. Түүх, шинжлэх ухааны салбарт сэтгэл оюунаа чилээж судалгаагаа үргэлжлүүлж яваа тэрээр хэдэн зуугаар тоологдох шавьтай. Археологи ярихаар нүд нь сэргээд ирдэг Д.Эрдэнэбаатар гуай Улаанбаатартын их сургуулийн Археологийн тэнхмийн эрхлэгч. Археологич болохын тулд аравдугаар анги төгссөнөөсөө хойш 5 жил “хөөцөлдсөн” энэ хүн зах зээлийн нийгэмд шилжсэн ч салбараасаа гараагүй эрдэм шинжилгээний ажил, судалгаагаа үргэлжлүүлсээр энэ цаг үед иржээ. Хүрэл, Хүннүгийн үеийг судалдаг түүний ертөнцөөр уншигчдаа аялуулъя.

Санхүү эдийн засгийн техникумд сурч “хэрэг мандуулаад  яах вэ” гэж бодсон

-Та хүүхэд байхаасаа бүр дөрөвдүгээр ангиасаа археологич болохоор шийджээ. Дунд сургуулийн хүүхдүүд тэр бүр археологич гэж ямар мэргэжил байдаг тухай мэдэхгүй, зарим нь сонсоо ч үгүй байхад танд ийм бодол төлөвшсөн байсан тань сонирхол татлаа. Аав, ээж тань ийм мэргэжилтэй байв уу?

-Багш нарын л ач юм даа. Би Улаанбаатар хотын унаган хүүхэд. Дунд сургуулиа нийслэлийн гуравдугаар дунд сургуульд сурч, дүүргэсэн. Миний бага ангийн багш, тухайн үедээ Багшийн дээд сургуулийн түүхийн ангид эчнээгээр сурдаг байсан сүүлд гавьяат багш болсон Мижиддорж гэж хүн байлаа. Багш маань түүх маш гоё ярина. Түүхийн хичээлд дурлуулах, амтанд нь оруулахад нөлөөлсөн хүн бол миний багш, Архангай аймгийн Хайрхан сумын харъяат Монго улсын гавъяат багш Мижиддорж.. Бидний үеийнхэний  дөрөвдүгээр ангийн, дунд сургуульд үзэж байсан түүхийн сурах бичигт “Ноён уулыг малтаж байгаа археологичид” гэсэн малтлага хийгээд сууж байгаа археологичдын зураг, хичээл байсан. Тэндээс археологич гэж түүх судалдаг хүмүүс байдаг байх нь гэдэг ойлголттой болж байлаа. Дөрөвдүгээр ангид түүх судлах сайхныг номноос харж, уншиж өндөр итгэл үнэмшил төрсөн. Тэр итгэлээ алдалгүй их сургуульд орохын тулд 5 жил хичээсэн, мэрийсэн, зүтгэсэн дээ.

-Таван жил ээ, аравдугаар ангиа төгсөөд археологийн ангид орж чадаагүй гэсэн үг үү?

-Бидний үед дөрөв, тавдугаар ангиас Монголын түүхийн хичээл орно. Тэр үеэс түүхийн хичээлд шамдсан, дурласан. Аравдугаар анги төгссөн жил манай 3-р дунд сургуулийн хэмжээнд 180 гаруй хүүхэд төгсөхөд түүхийн ангид шалгалт өгөх ганцхан хуваарь ирсэн. Түүнийг миний анги даасан багш Цэнд-Аюуш хөөцөлдөж байгаад надад авч өгсөн юм. Надтай адил түүхийн ангид шалгалт өгөх сонирхолтой хүүхэд зөндөө. Гэтэл миний багш “Эрдэнэбаатарт л үүнийг өгөх ёстой” гэж гүйсээр байгаад олж ирсэн юмдаг. Ингээд Их сургуулийн уралдаант шалгалтад ороод уначихсан.

-Хүүе ээ яагаад вэ, тэр их итгэл найдвар хөсөр хаягджээ дээ. Ёстой л нүүрээ хаана нуух вэ гэгч л болсон уу?

-Тэр ярилтгүй. Шалгалтдаа уначихаад би сар гаруй гэрээсээ толгойгоо цухуйлгаагүй. Цуг төгссөн хүүхдүүд их, дээд сургуулийн шалгалтдаа тэнцээд сургууль аваад гүйж явсан. Гэтэл би гэж нэг юм юу юу ч үгүй. Тэр их итгэл найдварыг хөсөрдүүлчихсэндээ үнэхээр гутарсан. Тэр бол 1979 он юм. Аав, ээж маань “Юу хийж гэрт хэвтэж байгаа юм. Явж ажилд ор” гэж загнана. Тэр үед их сургуулийн уралдаант шалгалтанд, унасан ч дараагийн шатны  сургуульд хуваарь өгдөг байсан. Надад Санхүү эдийн засгийн техникумийн хуваарь өгдөг юм. Би чинь тоо, физикийн хичээлдээ тааруу, муу дүн нэлээд авчихдаг. Түүх, уран зохиолын хичээлдээ сайн хүүхэд байсан. Тэгэхэд манай 3-р сургуулийн математикийн Сүрэн гэж багш байлаа. Сүрэн багш надад их итгэл үзүүлнэ, дөрвөн удаа муу дүн авчихаад байхад “Эрдэнэбаатар математикаар хоолоо олж идэх биш” гээд дөрвөн муугийн ард дөрвөн онц тавиад “сайн”  гаргадаг байсан. Тэр үеийн ном журмаар муу авч шалгалтад унаад дараагийн ангид улирч сууж таарна шүү дээ. Гэтэл надад итгэл үзүүлж байсан ухаант мэргэн багш нартаа баярлаж явдаг. Угаасаа тоонд муу учраас Санхүү эдийн засгийн техникумд орж сурч “хэрэг мандуулаад  яах вэ” гэж бодоод барилга дээр ажиллахаар болсон. Ажил хийх болсон шалтгаан маань ч учиртай. Элсэлтийн шалгалтын үеэр, тэр үеийн Зөвлөлтийн барилгын хоёрдугаар трестын ажилтан, шинээр ажилчин элсүүлж явж таарсан юм. “Манайд нэг жил ажиллабал ирэх жил уралдаант шалгалтад орох эрх өгөх болзолтой”. Тэр ирэх жилийн шалгалтын эрхийн төлөө барилгын трестэд цахилгаан гагнуурчнаар ажилд орлоо. Тухайн үеийн Зөвлөлтийн мэргэжилтнийг дагаж гагнуурчны ажил хийж сураад нэг жил ажиллаад 1980 онд уралдаант шалгалтад орох эрхийн бичгээ ч авлаа. Тэр эрхийн бичигтэй зэрэгцээд надад цэргийн зарлан дуудах хуудас ирсэн. Их сургуулийн уралдаант шалгалтад орох учраас арай ч цэрэгт татагдчихгүй байх гэсэн бодолтой очлоо. Гэтэл тэнд цэрэг татлагын комисс дээр ажиллаж байсан хурандаа “Чамайг эх орон дуудаж байна, юун уралдаант шалгалт” гээд өнөө бичгийг маань ураад хаячихсан. Тухайн үедээ голдоо ортол харамсаж байсан, одоо бодоход харамсах сэтгэл төрдөггүй. Гурван жил цэргийн алба хааж ирээд дахиад л өнөө барилгадаа ажилд орсон.

-Хүний хувь заяа гэж сонин юм шүү. Энэ хугацаанд та өөр салбар руу орж одоогийнхоос тэс ондоо замналаар явж ч болох байжээ.

-Цэрэгт байхдаа түүхийн номоо уншсаар л байсан. 1983 онд Байшин үйлдвэрлэх хоёрдугаар комбинат дөнгөж ашиглалтад орж байв. Цэрэгт явахаас өмнө энэ Байшин үйлдвэрийн барилга дээр, анх баригдаж эхэлж байхад нь ажиллаж байсан юм. Тэр комбинат маань намайг цэргээс халагдаад ирэхэд, шинэ ажилчид элсүүлэн авч, дахин нэг ажил ажиллалаа. Тухайн үед сайн ажилласан залуусыг урамшуулж байв. Жишээлбэл, намайг нийслэлийн тэргүүний сайн ажилчин гээд, тухайн үед  11-р сарын 7-нд болдог Октябярийн хувьсгалын баяраар болдог, том дарга нарын хүлээн авалтанд оролцуулсан. Энэ үйл явдал миний амьдралд тод дурсамж үлдээжээ. Тэр цайллаган дээр тухайн үеийн Улаанбаатар хотын Намын хорооны  нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга,  МАХН-ын улс төрийн товчооны гишүүн Алтангэрэл гуай ирж, манай ширээнд хундага тулгасан. Манай байгууллагын намын хорооны дарга намайг намд элсүүлэх гэж шахдаг, гуйдаг байсан үе. Тэр дарга маань надад “Чи том дарга нартай уулзахаараа үйлдвэрийн анхны ажилчин залуусын төлөөлөл. Энэ үйлдвэртээ инженерээр ажиллах хүсэлтэй” гэдгээ хэл гэсэн. Би өөрөө бодож хэлээгүй, намын даргын зааж өгсөн үгийг шүлэг шиг цээжлээд л хэлчихлээ. Тэгсэн Алтангэрэл дарга тухайн үеийн Барилгын сайдыг дуудаад “Ийм залуусыг дэмжих хэрэгтэй. Анхааралдаа ав” гэсэн. Цайллага, дайллага болоод өнгөрсөн, тэр үгээ ч би ор тас мартчихаж. Хавар тавдугаар сард манай байгууллагын намын дарга дуудаж байна гэнэ. “Намд элс” гэж ятгах гэж байгаа биз гээд ажил ихтэй байна гээд шалтаглаад очоогүй. Тэгсэн төд удалгүй өөрөө ирээд “Дуудаад байхад яагаад ирдэггүй нөхөр вэ чи. Хотын намын хорооноос чиний нэр дээр хуваарь ирлээ” гэсэн. Тэр нь “Москвагийн машин механизмын дээд сургуульд” уралдаант шалгалтад орох эрхийн бичиг байсан. Тоо, физик, орос хэл гурваар шалгалт өгнө. Тэр  үеийн дарга нарыг хэлсэн амандаа хүрдэг хариуцлагатай хүмүүс гэж би яаж мэдэх вэ дээ. Ёстой бүтэхгүй гэж бодоод намын даргадаа орж чадахгүйгээ хэлсэн. Дахин уралдаант  шалгалтанд унаад яах вэ, их, дээд сургуульд орох сонирхолтой олон залуус бий. Тэдний нэгд өгөөрэй гээд буцаачихсан.

Ажилчин ангиас шалгалт өгч байлаа

-Ээж, ааваасаа асуухгүйгээр дангаараа газар дээр нь шийдчихэж байгаа хэрэг үү?

-Тэгсэн. Орой нь гэртээ ирэхэд, манай  аавын маань  төрсөн дүү ирчихсэн байсан юм. Тэр дүү нь  тухайн үеийн Политехникийн дээд сургууль одоогийн ШУТИС-д тэнхмийн эрхлэгчээр ажилладаг. Ахдаа сонин сайхан болгоод хэлтэл авга ах маань толгой түрийгүй загналаа. “Чам шиг ийм дүүрчихсэн хүн алга алив маргааш явж хуваариа олж авна аа” гэж байна. Явахгүй гэж цааргалсан ч аав маань загнаад хотын намын хороо руу авга ахтайгаа хамт явлаа. Авга ах маань Алтангэрэл даргатай уулзах тухайгаа хэлтэл туслах нь “Ямар асуудлаар вэ” гэж байна. Тэгтэл ах “Манай энэ дүү их сургуулийн хуваарь авсан юм. Алтангэрэл дарга хуваарийг нь явуулахдаа андуурчихжээ, дүү маань уг нь түүхийн ангид орох сонирхолтой юм” гэдэг шүү. Авга ахын толгой тэгж ажиллахыг би тэр хүртэл бодоогүй байсан. Гэтэл өнөө туслах МУИС-ийн түүхийн ангийн уралдаант шалгалтад орох бичиг хийж өглөө. Тэр бичгээ аваад 1984 онд хүсэл мөрөөдөл болсон түүхийнхээ ангид ажилчин ангиас шалгалт өгч нэгээр тэнцсэн дээ. Би их азтай, хүний хувь тавилан юм даа.

-Санаж явбал бүтдэг, сажилж явбал хүрнэ гэдэг болжээ дээ. Ухамсарт амьдралаа түүх, археологийн салбарт зарцуулчихлаа шүү дээ. Эндээс юу бодогддог юм байна?

-МУИС-д элсэж ороод есдүгээр сарын 1-нд орсон хамгийн эхний хичээл “Археологийн үндэс” байсан. Тэр хичээлийг манай нэрт археологич, профессор Д.Наваан багш маань заасан юм. Монголын археологи, мэргэжлийн сайхны тухай ярихад нь энэ мэргэжлээр сурахаар эргэлт буцалтгүй шийдсэн. Тухайн үед Их сургуулийн түүхийн анги БНМАУ-ын Түүхийн тэнхэм,  МАХН-ын Түүхийн тэнхим гэдэг хоёр тэнхэмтэй байлаа. Оюутны эрдэм шинжилгээний хурал болохоор янз бүрийн сэдвээр илтгэл бичнэ. Жишээлбэл, би нэг удаа “Дэлхийн II дайнд Монголын ард түмний үзүүлсэн тусламж” сэдвээр илтгэл бичиж, тэр нь улсын аварга шалгаруулах оюутны эрдэм шинжилгээний хуралд нэгдүгээр байр эзэлсэн. Тэгээд МАХН-ын түүхийн тэнхмийн багш “Чамайг намын түүхээр мэргэшүүлнэ” гэдэг юм байна. Багшаа би археологич болно гэдгээ хэллээ. Тэгсэн “Юу яриад байгаа юм. Нам чамд ирээдүйн итгэл найдвар хүлээлгэж байна” гээд загнасан. Яаж ийж байгаад л археологич болохоо ойлгуулж чадсан даа. Ер нь тухайн үед  ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгээс Их сургуулийн түүхийн ангиас археологич бэлдэе гэж зорьж байсан байгаа юм. Надаас өмнө үеийн бүх археологичид ихэнх нь ОХУ-д төгссөн. Шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан Баяр, Чингис хаан дээд сургуулийн Лхагвасүрэн, Их сургуулийн Батсайхан нар дотооддоо төгсөөд Түүхийн хүрээлэнд ажилд орчихсон байсан үе. Гэхдээ “археологич мэргэжлээр тусгайлан дотоодод хүн бэлдэе” гэсэн юм билээ. Манай ангиас гурван эрэгтэй оюутан сонгож авсны нэг нь би. Орос хэл мэддэг байх шаардлага тавьж сонгож авсан. Би зөвлөлтийн барилгад ажилладагбайхдаа орос хэл гадарладаг болоод байсан хэрэг. Тухайн үед манай Түүхийн ангиас сонгож авсан бид гурвыг  “пионерын ажлын дадлага”, “архивын дадлага” зэрэг түүхийн ангийн оюутнууд заавал хийдэг байсан хичээл, дадлагаас чөлөөлөөд, археологийн дадлагыг түлхүү оруулсан. Ингээд 1988 онд сургуулиа төгсөөд  ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнд миний багш нар намайг хүлээж авсан даа. Сайн багш нарын заасан эрдмийн ачаар өдий зэрэгтэй яваа гэж боддог. Тэдний гаргасан замаар судалгаагаа хийж, багшилж хойч үеийн залуу археологичдоо бэлтгэж байна.

-Тэр үеийн багш нар мундгууд байжээ. Та ч зам мөрийг нь үргэлжлүүлээд 20 гаруй жил багшилсан байна. Орчин үеийн багш нар ямар байна вэ?

-Учиргүй зарчмын ялгаа байхгүй. Үүнийг би өөрийнхөө салбарын хувьд л ярина шүү дээ. Бусдыг нь сайн мэдэхгүй. Археологийн чиглэлээр МУИС, Улаанбаатарын Их Сургууль боловсон хүчин бэлтгэж байна. Эдгээрт багшилж байгаа багш нар бид бүгд нэг багшийн шавь нар. Монголын археологийн дэг сургуулийг миний багш нар бий болгосон. Бид тэр дэг сургуулийг үргэлжлүүлж байгаа. Галбадрах, Мижиддорж гээд манай багш нар бүгд Монголын дэг сургуулиар хүмүүжсэн. Орчин цагийн манай багш нарын нэг давуу тал бий нь бидний үеийг бодоход мэдээллийн зах хязгаагүй ертөнц. Жишээлбэл, миний үед Монгол нутагт зөвхөн Монгол-Оросын хамтарсан археологийн экспедиц ажилладаг байсан. Гэтэл өнөөдөр дэлхийн 20 гаруй орны археологийн хамтарсан экспедици Монгол оронд ажиллаж байна. Эдэнтэй хамт ажиллаж суралцаж байгаа залуус биднээс дор байна гэж байхгүй. Тиймээс одоо цагийн багш нар илүү, эрдэм шинжилгээний бүтээлийн хувьд ч тэр.

Хүрэл морь маань намайг Монголын төдийгүй дэлхийн археологийн ШУ-д унаатай болгосон

-Археологич болоод хамгийн эхний олсон олдвор тань юу байв?

-Сургуулиа төгсөөд долдугаар сарын 15-нд анхны томилолтоо авч байсан. Монгол-Унгар зөвлөлтийн хамтарсан археологийн багт орж ажилласан. Тэр нь ОХУ-ын нэрт археологич П.Б.Коновалов, Унгарын нэрт археологич, И.Эрдели, мөн манай нэрт археологич Цэвээндорж багш нар энэ экспедицид ажилласан. Бүгд нэртэй Хүннү судлаач археологичид маань байв. Эдгээр эрхмүүдтэй нэг багт орж, туслах ажилтан хийсэн маань надад дахиад том завшаан, туршлага болсон доо. 1992 онд Дорж багш маань намайг анхны бие даасан экспедицэд гарах эрх өгсөн. Түүнээс өмнө ахмад туршлагатай археологичдын багт дагалдан, эрдэм шинжилгээний ажилтнаар явж байсан юм. 1992 онд Дорнод-Монголын экспедицэд томилолт авч, хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булш, Хүннүгийн булш малтах судалгааны ажил эхэлсэн. Тэр судалгааны ажилд оролцож байхдаа Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг Асгатын өврөөс алдартай хүрэл морио олсон. Хүрэл морь маань намайг Монголын төдийгүй дэлхийн археологийн шинжлэх ухаанд унаатай байхын бэлгэдэл болсон гэж боддог. БИ тэр хүрэл мориндоо ч их хайртай. Анхны номдоо хүрэл мориныхоо зургийг оруулсан, энэ хар даа.

-Ер нь та яагаад Хүрэл, Хүннүгийн үеийн олдворыг судлахаар сонгож авсан юм. Маш олон сэдэв бий шүү дээ...?

-Чи их зөв асуулаа. Ер нь хүн төрөлхтний түүхэнд хүн хэзээ үүссэн, улс хэдийд бий болсон гэдэг асуулт өнөө хэр эргэлзээтэй, маргаан дагуулдаг. Үүнтэй адил монголчууд хэдийд, хаана үүссэн вэ гэдэг асуулт намайг залуу байхад сонирхол татдаг байсан. Миний багш профессор, археологич, Д.Наваан хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшийг судалсан том эрдэмтэн хүн л дээ. Түүхийн хүрээлэнд ажилд орсныхоо дараа би чулуун зэвсгийн үеийг судлахаар төлөвлөж байсан юм. Академич, Д.Дорж багш маань ч “Чамайг чулуун зэвсэг судалдаг судлаач болгоно” гэж дагалдуулж, бэлтгэж эхэлсэн. Ингээд байж байтал багш маань цаг бусаар ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн. Дараа нь хүрээлэнд сэдэв хуваарилж, бүтцийн өөрчлөлт хийсэн юм. Миний багш, археологич Д.Наваан тэр үед хүрээлэнгээс гараад, Хүрлийн үеийн дөрвөлжин булш судлах ажлыг чи ав гэж надад өгсөн. Багш маань хийчихсэн ажил шүү дээ,  багшийн энэ сэдвийг би авч чадахгүй гэхэд, багш маань  “Миний хийсэн ажилл  дөнгөж эхлэл. Чи цааш нь үргэлжлүүлж хийх ёстой” гэсэн. Тэгээд л анхны малтлагаараа хүрэл морь олоход багш маань “За тэр хар. Би өчнөөн жил судалгаа хийхдээ ийм зүйл олоогүй. Их сайн байна” гэж урамшуулахад энэ сэдвийг судлахаар эргэлт буцалтгүй орж, өдий хүрлээ. Дараа нь 1994 онд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутгаас /Монгол нутгаас/ анх удаа хүрэл дуулга олж байв. Миний багш “Би 44 жил дөрвөлжин булш судалсан. Гэхдээ ийм олдвор олоогүй” гээд дахиад магтсан. Багшаараа магтуулах ямар ч том шагналаас илүү. Энэ үеэс ер нь судалж болох юм байна гээд өөртөө итгэл төрсөн. Монголчууд хаанаас ирсэн юм гэх мэт асуултад хариулахын тулд эртний булш, хиргисүүр тэр дундаа хүрэл зэвсгийн эрин үеийн дурсгалуудыг судлахгүйгээр хариулах боломжгүй. Нэг ёсондоо, 3500-4000 жилийн өмнө Монгол нутагт Хүннүгээс өмнө ямар хүмүүс амьдарч байсан, тэр нь бидэнтэй ямар холбоотой гэдэгт бид хариулт өгөхийн тулд судалж байна. Би энэ салбарт 30 гаруй жил судалгаа хийлээ. Эндээс Хүннүгээс өмнө 1500 жилийн өмнө Монгол нутагт төрт улс байсан гэдэг итгэл үнэмшилтэй болсон. Итгэл үнэмшил гэхээр би тааж хэлж байгаа гэсэн үг биш. Манай нутаг дээр байгаа буган чулуун хөшөө, хиргисүүр, дөрвөлжин булш төрт улс байсны жишээ баримт юм. Түүхэнд тэмдэглээд байгаа МЭӨ-209 онд Модун Шаньюй хаан ширээнд сууснаар Хүннүгийн төрт улс үүссэн гэж тэмдэглэсэн нь бичгийн сурвалжид тодорхой бичсэн он цаг юм. Гэтэл Модун Шаньюйгаас өмнө Түмэн Шаньюй, түүнээс өмнө дахиад дөрвөн Шаньюй төр барьж байсан тухай бичгийн сурвалжийн мэдээ байна. Тэгэхээр Хүннүгийн түүх цаашилж байгаа биз.

-Хүннүгээс өмнө Монгол нутагт Төрт улс байсан гэж та хэллээ. Түүхийг наашлуулах бус цаашлуулах нь чухал. Дэлхийн улс орнууд түүхээрээ, өв соёлоороо өрсөлдөж эхэлсэн. Үүнд түүхч, судлаачдын үүрэг их байх шиг ээ?

-Бид үүнд анхаарлаа хандуулмаар байна. Манай улс түүхээ наашлуулах биш цаашлуулах ёстой. Хүннүгээс өмнө эртний төрт улс байж. Тэр нь дөрвөлжин булшны соёл, эртний  Буган чулуун хөшөөт, хиргисүүрийн соёлыг үлдээсэн ард түмэн. Энэ талаар Хятадын түүхийн сурвалжуудад ч тодорхой бичсэн байдаг. “Умардын цагаан чоно, буга сүлдтэй улстай байлдлаа” гээд маш тодорхой бичжээ. Төрт ёсны 2200 жилийн ой бус 3000-4000 жилийн ойг тэмдэглэх боломж бидэнд байна. Үүнийг түүхчид, археологичид хийж өгөх үүрэгтэй. Монголын түүх асар баялаг. Манай эртний түүхийг судалсан Өрнөдийн болон гадны судлаачид “Эртний монголчууд бүдүүлэг, зэрлэг балмад бусдын эд зүйлсийг булааж дээрэмддэг” гэж бичих хандлага бий. Гэтэл ийм хандлагыг маш олон баримтаар няцаах боломжтой. Харин ч эртний монголчууд бусад хүн төрөлхтний нэгэн адил, эртний Грек, Ромын соёл гэдэгтэй адил, мал аж ахуй суурьтай өндөр хөгжилтэй соёл иргэншлийг бий болгожээ. Тэр нь Хүннүгийн соёл. Хүннү  нар бүдүүлэг харанхуй ард түмэн байгаагүй. Бусад хүн төрөлхтний нэгэн адил алт, зэс, мөнгө, төмөрлөгийг өөрсдөө олборлодог, үйлдвэрлэдэг бүтээж чаддаг ард түмэн байжээ. Хүннүгийн үеэс олдсон энэ алтан эдлэлийг хар даа. Үүнийг бүдүүлэг хүмүүс хийхгүй шүү дээ, тэр хийцийг нь хар. Энэ алт, мөнгөн чимэглэл эртний Хүннүгийн нар, сарны бэлгэдэл. Монголчуудын түүхийг Хятадын эртний эх сурвалжууд бичиж тэмдэглэдэг байжээ. Хоёр эх сурвалжтай боллоо. Нэг нь Монголын газар нутаг дээр эртний булш хиригсүүр, хөшөө дурсгал, хот суурингийн үлдэгдэл,  нөгөө нь өмнөд хөршийн түүхэн судар бичиг. Энэ эртний Хятадын бичгийн эх сурвалжуудыг бид өөрсдөө унших боломжтой болсон. Ийм агуу их төрт ёсны уламжлалтай, урд, хойд талдаа хоёр том гүрнийг “хүмүүжүүлсэн” эртний Төрт ёсны уламжлалт түүхтэй улс хөгжижи чадахгүй байна гэж бодохоор заримдаа үнэхээр гунигтай.

Төрт ёсны 2000 гаруй жилийн түүхтэй бид 200 жилийн түүхтэй америкаас  хуулбарлах юм

-Түүхээр дамжуулж ард түмнийг соён гэгээрүүлэх ёстой. Ядаж л таны сая дурдсан түүхэн эх сурвалжуудаа сэргээж ард түмэндээ үзүүлмээр байна.

-Яг үнэн. Бид ийм агуу түүхтэй улс яаж муу явах юм гэж бодно шүү дээ. Судалгааны цаад зорилго нь ч тийм. Манай нэг нэртэй  академич Далай багш маань  “улс гуравхан хүнтэй үлдсэн байсан ч нэг нь улсын тэргүүн, нөгөө нь албат, тэгээд түүхч зайлшгүй байх ёстой” гэдэг байсан. Түүхч тухайн цаг хугацааг бичиж тэмдэглэж байх ёстой гэж хэлж байсан. Хүн төрөлхтөн ялангуяа улстөрчид түүхээ сайн мэддэг байх ёстой. Учир нь урд өмнө төрийн албанд гарч байсан алдаа эндэгдлийг давтахгүй байхын туд шүү дээ. Би хааяа нийгмийн сүлжээнд “Өнгөрсөн түүхээ сайн мэд, хар” гэж бичдэг. Зарим хүн “Заавал өнгөрсөн баларсан зүйлийг мэдэж яах юм” гэж уурлангуй байдаг. Өнгөрсөн баларсандаа биш юм. Бид өнгөрсөн үедээ алдаа хийсэн. Агуу их гүрэн яагаад задарч бутрав гэдгийг авч үзэхээр эв нэгдэлгүй, төрийн бодлогын залгамж халаагаа авч чадаагүйтэй холбоотой. Гэхдээ бас чамлахааргүй, өдий зэргийн газар нутаг, Төр улсаа аваад ирсэн юм болохоор,  түүхээ сайн мэддэг байсан бол Америк, Германы төрийн зөвлөхүүдээс зөвлөгөө аваад явах ядарсан жижиг улс биш байх байсан. Төрт ёсны ямар баялаг, агуу уламжлалтай билээ. Евроазийн маш олон орон Монголын төрт ёсны уламжлалыг авч ашигласан. Монголын эзэнт гүрний төрийн зохион байгуулалт-төрийн дэг жаяг нь одоогийн Ази, Европын олон оронд шингэсэн байдаг. Манайхан Америкиас жишээ авсан, хуулбарласан гэж их ярих юм. Америкчууд 200 гаруй жилийн түүхтэй. Гэтэл бид төрт ёсны 2000-3000 гаруй жилийн түүхтэй. Монгол хүнд монгол ахуйд таарсан төрийн бодлого хэрэгтэй. Их засаг хуулийг бид хайгаад эх хувийг нь олж чадаагүй байна. Тэр хууль хүний нийгмийн бүх харилцааг хуульчлаад өгчихсөн байдаг.

-Гаднын улсууд түүхээ ингэж анхаарлаа тийм ч төсөв гаргалаа гэж та яриандаа хэдэнтээ дурдлаа. Манайх энэ салбартаа хэдийг өгч байх юм?

-Ганц зовлон байгаа нь энэ. Манай бүх л археологичид ч үүнийг хэлдэг. Уг нь төрөөс бидэнд захиалга өгөх ёстой. Гэтэл ийм судалгаа хийх гэсэн юм гээд бид өөрсдөө төрийг царайчилж төсөл бичээд сууж байна. Ингэлээ гээд мөнгө олдохгүй. Гэсэн ч бидэнд гараад хумхиад суух эрх байхгүй. Нэгдүгээрт, өөрсдөө ажил мэргэжилдээ дуртай, хоёрдугаарт төр улсынхаа төлөө хийхээс өөр аргагүй. Аргагүйн эрхэнд гаднынханд хамтарсан экспедици зохион байгуулан хамтран ажиллах санал тавьдаг. Тэд мөнгөтэй байна, бидэнтэй ч хамтарч ажиллах сонирхолтой. Хүний мөнгийг ашиглаж өөрийнхөө судалгааг хийж байхад зовлон бас тулгарна. “Хаана ч мөнгө төлсөн хүн хөгжмөө захиалдаг” бичигдээгүй хууль бас байна. Би Архангай аймгийн Хайрхан сумын “Гол мод” гэдэг газар француудтай судалгаа хийсэн. Тэд мөнгөө төлсөн учраас “Бид олсон, хийсэн” гэдэг үүднээс бүх судалгаагаа гаргаж, хэвлүүлж, баримтат кино хийсэн. Тухайн үед би итгэж найдаад бүх судалгаагаа хамтраад хийгээд явж байсан. Туршлагагүй байж, гэрээ хэлцлээ ч хийдэггүй. Тэндээс бид өөрсдөө хийж болох зүйлийг яагаад заавал гадныхныг татан оролцуулах ёстой гэж бодсон. Үүний дараа Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын нутагт биеэ дааж, сургуулийнхаа оюутнуудтай хамт судалгаа хийсэн, болж л байна. “Зүтгэл байвал зүүгээр ч худаг ухаж” болохын жишээ энэ. Хийе бүтээе гэж зорьвол их мөнгө зарахгүйгээр хийж болдог юм байна. Гэхдээ л санхүүгийн дэмжлэг дутна. Үүнийг нуух аргагүй. Тэглээ гээд төр засагт гомдоод байх зүйл алга.

-Гаднын судалгааны багтай хамтарч ажиллахын сайн тал нь тэгвэл юу вэ?

-Манайд байхгүй өндөр үнэтэй лабораторийн судалгааг тэднээр дамжуулж хийх бололцоотой. Жишээлбэл, он цаг тогтооно, сэргээн засварлах ажлыг гадныхны өндөр тоног төхөөрөмжтэй лаборатори ашиглаж хийж байна. Нөгөө талд монголчуудын угсаа гаралын түүхийг нарийвчлах боомж бүрдэнэ, мөн археологийн судагааны онолын мэдлэгийг бататгаж авна. Бид тогоон дотроо өөрсдийнхөө соёлыг түгээсэн гэж бичээд байх нь учир дутагдалтай. Дэлхийн дахинд Монгол хэлээр бичсэнийг уншихгүй. Төр судлаачдын бүтээлийг өрнөдийнхөн уншдаг англи, герман, орос, хятад хэлээр хэвлэх, орчуулах ажилд дэмжлэг үзүүлмээр байна. Бид бүтээлээ гадаадад хэвлүүлж байгаа ч сэтгүүлийн хэмжээнд байгаа. Зарим  улс нь өөрсдийнх нь шинжлэх ухааны бодлоготой нийцэхгүй гээд хэвлэдэггүй. Гэтэл хөрш зэргэлдээ хятад, оросын судлаачдад төр засаг нь орчуулга, түүний зардал, хэвлэх мөнгийг нь хүртэл өгч байна. Энэ мэтийн бэрхшээл бий.

-Монгол орны нутагт Хүрэл, Хүннүгийн үеийн хэчнээн олдвор байна гэж тооцсон байдаг юм бол?

-Эцсийн тоо гаргах хэцүү. Ер нь аль ч аймаг, суманд яваад очиход булш, хиргисүүр байдаг. Ганц булш хиргисүүр биш хадны зураг, хот суурингийн үлдэгдэл, хүний гараар бүтсэн бүхий л дурсгалын эцсийн тоог гаргаж чадахгүй байна. Жил бүр Соёлын өвийн төв гэдэг манай салбарын яамны дэргэдэх газраас аймаг, сум  бүрийн түүх, соёлын өвийн дурсгалын тоог гаргадаг. Өнөөгийн манай Монго нутаг дэвсгэр дээр хүрэл зэвсгийн эрин үед өөр хоорондоо аж ахуй соёлын ялгаатай  4-5 эртний улс байсан нь тодорхой харагддаг. Үүнийг бид ард иргэддээ сайн ойлгуулж, соён гэгээрүүлэх нь чухал. Хүрэл зэвсгийн үед хүмүүс бүдүүлэг байсан гэдэг ойлголт байдаг. Гэтэл тэр өнгөт төмөрөгийг олборлон нийлүүлж хайлуулаад,  хүрэл гэдэг металлыг хайлуулж, технологийн өндөр хэмжээнд боловсруулж байсан хүмүүс бүдүүлэг байх учиргүй. Дээр нь овог, аймаг гэдэг буруу ойлголт байна. Энэ бол овог, аймаг биш төрт улс. Төрт улс нэгдсэн газар нутагтай, цэрэг армитай, шүүх засаглалтай, нэгдсэн соёлтой байдаг. Нэг нэгнээсээ ялгаатай дээр дурдсан овог аймгуудад энэ шинжүүд бүгд байсан. Булш, хиргисүүрийг гаднаас нь хараад эрэгтэй, эмэгтэй гэдгийг нь мэдэж болж байна. Өнөө үед бидний яриад байгаа хаан сүйх, хатан сүйхийн хэлбэрийн бэлгэдэл  тэр үед байжээ. Дүрсийн бэлгэдлээс эхлээд монголчуудын хөшөөний соёл, дурсгал эхэлж байгаа юм. Хүнээ хааш нь харуулж нутаглуулж байна гэх мэтээс харж болно. Зүг чигийн тухай ойлголт хүртэл сонин. Энэ мэтийг таниулж ойлгуулахын тулд археологийн судалгаа хийдэг юм. Түрүүнд би яриандаа бид Хүннүгийн төрт ёсны ойг тэмдэглэж байгаа тухай ярьсан. Уг нь бол хүрэл зэвсгийн үе буган чулуун хөшөө, хиргисүүрийг бүтээсэн ард түмнийхээ төрт ёсны ойг тэмдэглэх ёстой ч чадахгүй байна. Яагаад гэвэл бид төрт улс байсан гэдгийг хэлсэн ч оныг нь яг таг хэлж чадахгүй байгаа. Гэхдээ 50-60 жилийн өмнөхийг бодвол дэвшил гарсан шүү. Ядаж л Хүннүгийн төд, Их Монгол Улс байгуулагдсаны төдөн жилийн ой гэж зарладаг боллоо.

Түүх уламжлалаа мэдэхгүй байгаагийн уршиг их байна

-Одоо тэгээд нэн түрүүнд ямар ажил хийх вэ?

-Гадныхан манай түүхийг булаацалддаг боллоо. Түрэгийн VI-VIII зууны түүхийг орчин үеийн Турк улс бид эзэн нь гэдэг, мөн Казакстан, Киргиз улс булаацалдаж байна. Тэр улсууд түүх соёлдоо асар их мөнгө зарцуулдаг. Судалгааны баг нь манай улсад хүртэл ирж ажилладаг. Бид “Уучлаарай энэ чинь бидний түүх шүү” гэж хэлж чаддаггүй. Манай улс бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал гэж их ярьж эхэлсэн. Гэтэл Хүннүгийн булшны тархацыг үзэхэд төвийн, зүүн, баруун бүс гэж бүсчилсэн засаг захиргааны нэгжтэй байсан нь тод харагддаг. Үүн дээр ямар ч маргаан байхгүй. 2000 жилийн өмнө бүс нутгийн хөгжлөө тодорхойлж байсан улс өнөөдөр үүнийг яриад байж болох уу. Энэ бол уламжлалаа, түүхээ мэдэхгүй байгаагийн гай.  Ямар ч улс орон цоо шинээр явна гэж байдаггүй. Заавал уламжлалаа хөгжүүлж байж урагшилна. Япон улсын үндэсний дэг, соёл яг л хэвээрээ байна. Тэглээ гээд япон хоцрогдоогүй улам өндөр хөгжилтэй болж байна шүү дээ. Түүнтэй адил бид өөрсдийн өнө эртний болон мэдлэг оюуны уламжлалаа мэддэг болох ёстой. Хүрэл зэвсгийн  эрин үед зэсийг боловсруулж хийж байсан бүтээлээс харахад бид одоо үүнийг хийж чадахаа больсон. Зэсийн баяжмал хэвээр хилээр гаргаж байгаа биз дээ. Судлахгүй орхисон учраас хийж чадахгүй, бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй болжээ.

-Археологийн музейг танай хамт олон байгуулсан. Одоо хаалттай байна, иргэдэд нээлттэй үзүүлэхгүй байгаа юм уу?

-Уг нь би бүх хүн үзээсэй гэсэндээ энэ музейг байгуулсан юм. Харамсалтай нь хэлэхэд хэцүү, ичмээр дээ. Мэргэжлийн хяналтын холбогдох байгууллагаас үе үе ирж “Танай музей стандартын шаардлага хангаагүй” гэсээр аргагүйн эрхэнд музейгээ хаасан. Би мөнгө олох гэж үүнийг нээгээгүй. Тийм зорилго ч байхгүй. Манай археологийн ангид “Музей судлал” гээд хичээл ордог. Түүхийн ангийн оюутнууд “Музей судлал”-ын хичээлийн  дадлагын хичээлээрээ бий болгож байсан юм. Стандартын шаардлагад нийцүүлсэн их, дээд сургуулийн анхны музей л дээ. Иргэд олон нийт ч талархан хүлээж авсан. Хийж бүтээснийг нь “Овоо доо” гэхийн оронд ийм тийм гэсээр шалтаг хайн өөж  байгаа нь хэцүү санагдсан, тэгээд л музейгээ хаачихсан. Гэхдээ манай сургуулийн оюутнууд үздэг хэвээрээ. Ер нь манайд музейнүүд үнэхээр асуудалтай. Түүх, соёлын асар их олдвор, үзмэр бий ч дэлгэж үзүүлэх зай талбай хомс. Тэгсэн хэр нь аялал жуулчлал хөгжүүлнэ, сая жуулчин авна гэж төр засгаас яриад байдаг. Би үүнийг үнэхээр ойлгодоггүй.

-Археологич, түүхчид тухайн нийгмээ соён гэгээрүүлэхийн төлөө зүтгэж байна. Үүнээс гадна та бүхний туйлын зорилго юу юм бэ?

-Би түрүүнд дурдаад өнгөрсөн дөө, ямар ч улс үндэстэн түүхээ хугацааг нь цаашлуулах сонирхолтой байдаг. Би ч мөн ялгаагүй. Солонгосчууд өнөөдөр 5000 жилийн түүхтэй гээд ярьж байна. Үүнийгээ сайн ч сурталчилдаг. Манайд уг нь Радио телевизийн тухай хууль гэж бий. Түүнд тухайн өргөн нэвтрүүлгийн нэвтрүүлгийн агуулгын 50-60 хувь нь монгол сэдэв байх ёстой гэж заажээ. Гэтэл яагаад тэд Монголынхоо түүх соёлыг нэвтрүүлэхгүй байна вэ. Бид ном, баримтат кино хийсэн үзүүлье гэхэд мөнгө нэхдэг. Үнэхээр хэлэх үг олддоггүй. Ийм байхаар залуу үе Монголынхоо түүхийг мэдэхгүй, бахархахгүй өснө шүү дээ. Үзэл суртал гэж ярьдаг. Гэтэл намын үзэл суртлаар улс хөгжихгүй. Монгол хүний улс төрийн үзэл суртал гэж байх ёстой. Хүннүгээс үүсэлтэй, хүрлийн үеэс соёлтой гэдэг үзэл суртлыг бий болгох хэрэгтэй юм. Үүнд хэвлэл мэдээллийн үүрэг оролцоо маш чухал. Ухаандаа бол, өдөр бүр нэвтрүүлж байж Монгол дархлаа хүүхэд багачуудад сууна. Тэд ажлаа хийхгүй байна.

Нэг ухаантай хүн хэлсэн байдаг. Төрийн түшээд, улстөрчид, дипломатчуудад Монголын түүхийг өдөр бүр залхуутай ч гэсэн уншиж өгч, ярьж ойлгуулах ёстой. Тэгээгүй учраас төр төлөөлөх хүмүүс төрийн алдаатай бодлого гаргаж, үг хэлж байна. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Туркийн Төрийн тэргүүнийг “Уугуул нутагтаа тавтай морил” гэх жишээтэй. Угтаа бол туркчууд бидний түүхтэй ямар ч хамаагүй. Монгол нутагт байгаа алдартай хадны бичгүүдийг Түрэг, Уйгурын төрт улсын үед бичсэн. Тэр бичиг Хүннүгийн үеэс анх үүссэн, бид чинь энэ нутагтаа л соёлоо бүтээсэн ард түмэн. Хэн нэгнээс соёл “зээлж” авсан зүйл байхгүй.

-Энэ мэдлэггүй, мэдээлэлгүй байдал бүх шатанд даамжирлаа. Асуудлын гол зангилаа хаана явна вэ?

-Шат шатандаа ажлаа мэдэхгүй байгаатай холбоотой. Тогтолцоо, систем рүү чихээд байх шаардлага ч байхгүй. Төрийн зүтгэлтнүүд өөрсдөө анхаарал хандуулж, түүхээ мэддэг байх ёстой. Хэрэв түүхээ мэддэг байсан бол дипломат харилцаанд хаа байсан Турк улсыг “Та бид ах дүүс шүү” гэхгүй шүү дээ. Нэг хэсэг бид “орос ах” гэдэг байсан. Тэр дипломат харилцаанд маш том алдаа байсныг одоо бид ухаарч байна. Улс орнуудын хооронд ах, дүүгийн харилцаа гэж хэзээ ч байдаггүй, ашиг сонирхол л бий. Энэ нутаг танайх шүү гэж найр тавьж байгаагаас өөрцгүй. Архангай Орхоны Хөндий, Хархорумд Туркийн хөрөнгө оруулалт татахын тулд “Энэ чинь танай нутаг шүү дээ” гэж хэлж болохгүй. Тэнд нэг хот, тосгон байгуулчихаад “Энэ манай нутаг. Та нар анхнаасаа манай уугуу нутаг гэж хэлсэн” гэвэл яах юм. 80-аад жилийн өмнө казакын ард түмэнд баруун аймагт ганц сумын нутаг өгч байсан, өнөөдөр бүтэн аймаг болсон. 100 жилийн дараа уугуул иргэн болно. Үүнээс зайлсхийх нь түүхээ мэддэг байх юм. Төрийн гурван өндөрлөг түүхээ мэдэхгүй байж болно. Гагцхүү доод албан тушаалтнууд нь хэлж, зөвлөх ёстой юм. Төрийн тэргүүн бүхнийг мэддэг байх албагүй, төрийнхөө бодлогын ноён нурууг сайн мэддэг байх нь чухал.

-Археологийн олдвор олоод гаргаж авч байх үеийн мэдрэмжээ хуваалцахгүй юу?

-Түүнээс илүү аз жаргал гэж үгүй. Юутай ч зүйрлэхийн аргагүй баяр баясгалан. Ямар сайндаа зарим хүн юу ч хаяагүй мөртлөө дандаа юм хайж явдаг хүмүүс шоолж байх вэ дээ. Бид асар их өв соёлоо хаячихаад байна шүү дээ. Надад хэчнээн жилийн амьдрал үлдсэнийг би хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ Хүннү нарын бичиг үсгийн дурсгалыг олчих юмсан гэсэн туйлын хүсэл мөрөөдөл миний цээжинд байна. Хятадын түүхийн сурвалжид Хүннүчүүд бичиг үсэгтэй байсан, гэрээ хэлцэл хийсэн тухай ч бичсэн байдаг. Гэхдээ бодитой олдсон зүйл алга.

-Одоо та ямар судалгаан дээр ажиллаж байна вэ?

-Хүннүгийн судалгаагаа үргэлжлүүлж байна. Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын нутагт Гол модонд байх булшийг үргэлжлүүлээд судалж байгаа. Энэ ганц миний амьдралаар дуусахгүй. Хойч үеийнхэн маань судлаад барагдахгүй их өв байна. Нэг аюул нь өнөөдөр уул уурхай хөгжиж байгаа энэ үед булш, хиргисүүрийн тонуулчид замаа алдах болсон. Тэд эдийн шуналынхаа гайгаар түүхэн өв соёлоо устгаад байна. Зөвхөн алт, мөнгө түүхэн соёл биш. Дээл, хувцас, адуу малын яс хүртэл үнэтэй өв. Музейн судлаачид сая Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутгаас гэл үү дээ эртний булш, хиргисүүр ухаад бүхэл бүтэн музей болох эд өлгийн зүйлсийг гаргаад хаячихсан байсан гэсэн. Тэр нөхдүүдийн гай улс үндэстний ой санамжийг устгаж байна.

-Түүх, археологийн мэргэжилтнүүд чин сэтгэлтэй, хүний мөстэй байхгүй бол бас болохгүй нь ээ?

-Хэлээд юу гэх вэ. Гэхдээ бидний төгсгөсөн археологичид, түүхчид мэргэжилдээ үнэнч, шударга сэтгэлтэй гэдэгт би эргэлздэггүй. ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнд ажиллаж байгаа ажиллагсадын 50-60 хувь нь манай сургуулийн төгсөгчид. Музей, соёлын байгууллагад ч ялгаагүй. Бид сургаж байгаа мэргэжилтнүүддээ итгэдэг. Гагцхүү энэ мэргэжилтнүүдэд судалгаа хийлгэх төрийн бодлого байх ёстой. Алийн болгон гадаадын судлаачдыг царай алдаж, мөнгө төсөв хайж явах вэ дээ.

-Танай салбарынхан хээрээр гэр хэцээр дэр хийж явдаг хүмүүс ажээ. Ар гэрийг нь дааж байгаа хүмүүс сэтгэл зүрхээрээ ойлгохгүй бол хэцүү мэргэжил юм байна..?

-Үнэн шүү. Ганц археологичид гэлтгүй судлаачдад Монгол Улсын Хөдөлмөрийн хууль үйлчлэхгүй шүү дээ. Бид илүү цаг ажиллахгүйгээр судалгаа хийх ямар ч боломжгүй. Өглөө 8 цагт ажилдаа ирээд орой 17-18 цагт тарчихдаг бол тэр судалгаанд ямар ч ахиц дэвшил гарахгүй. Хүнд үнэн түүх хэлэх ёстой санаанаасаа зохиож болохгүй. Тиймээс өглөө, үдэшгүй судалгаан дээр сууж л байх ёстой. Би гэртээ ч шөнө орой сууж л байдаг. Хөдөө ч мөн ялгаагүй. Судалгааны обьект нь хөдөө байдаг учраас жилийн 200 гаруй хоногт тэнд байна.

-Гэр бүлийн хүний тань тэвчээр барагдах үе гардаг л болов уу?

-Тийм үе байна. Нэг удаа надад “Чи жилийн 365 хоногийн хэдэд нь гэртээ байдгаа мэдэж байна уу. Ихэнхт нь байдаггүй” гэж байна. Би ч “Юу яриад байгаа юм. Гэртээ байнга л байдаг” гэсэн чинь “Жилийн 220 хоног гэртээ байгаагүй” гэлээ. Нээрээ бодсон чинь зун судалгаандаа, өвөл эрдэм шинжилгээний ажил гээд гадагшаа дотогшоо явна. Хүүхэд өсгөх ажил гэр бүлийн хүний л ажил. Манайх ганц охинтой. Өөрөө өөрийгөө болгоод л явдаг. Надаар хүмүүжүүлээд сүйд болсон зүйл алга. Би залуу судлаачдад захидаг. Та нарт хоёр зам байна. Гэр бүлийн амьдрал сонгох, шинжлэх ухааны салбарт ажиллах гэдэг. Үнэхээр эрсдэлтэй. Эрэгтэй, эмэгтэй гэлтгүй олон залуус сонирхдог. Үнэндээ ар гэрийн амьдрал хаягдахаас өөр замгүй. Тиймээс эртнээс сайн мууг нь хэлж л байх ёстой гэж боддог юм. Зарим хүнд хэцүү. Гэхдээ хэцүү гээд шантарсан хүнтэй одоогоор би таараагүй байна.

-Ухамсарт бүхий л амьдралаа энэ салбарт зарцуулчихаад эргээд юу хийсэн юм бэ гэж тогтож бодох магад харамсах тохиолдол таньд гарч байв уу?

-Энэ мэргэжлийг сонгосондоо би хэзээ ч харамсаж байгаагүй. Миний аав намайг эмч болгох гэж хүсдэг байсан. Өөрөө ч эмч хүн. Аав маань магадгүй мэс заслын эмч байсан бол би энэ мэргэжилд дурлах байсан болов уу. Гэтэл аав арьс өнгөний эмч. Өнгөрсөн зуунд 1940-1950-иад онд Монголд тарсан халдварт тэмбүү  өвчнийг устгалцсан  эмч хүний нэг. Тэр заваан арьсны яр шархтай хүнийг аав бариад эмчилж байсныг нь хараад эмч болох хүсэл сонирхол огтоос төрж байгаагүй. Сүүлд аавын бие тааруу сахиж байхдаа “Эмч болсон бол аавыгаа эмчлэх байж дээ” гэж бодогдоод өнгөрсөн. Түүнээс археологич болсондоо харамсаж байгаагүй. Харин ч хүнд хойд нас гэж байдаг бол ямар ч эргэлзээгүйгээр би археологич болно. Дутуу үлдээсэн судалгаагаа гүйцээнэ. Иргэдээ соён гэгээрүүлнэ.