Тэр бол өөрийнхөөрөө амьдарсан иртэй, бяртай сэтгүүлч. Хэн, юу гэх нь түүнд огтхон ч хамаагүй мэт, үзэл бодол, итгэл үнэмшилдээ бат зогсдог дайчин, гал цогтой эмэгтэй. Амьдралд тохиолдсон зовлон бэрхшээл бүрийг сөрөхдөө хэнд ч ялархдаггүй, хэний ч зовлонгийн шалтгаан болохыг хүсдэггүй, байгаадаа сэтгэл хангалуун явдаг хүн. Түүнд эмзэглэл бий ч залуу үедээ эргэлт буцалтгүй итгэдэг, найддаг. Ардчилсан нийгэмд хүмүүсийг соён гэгээрүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан, 90-иэд оноос хойшхи сэтгүүлчдийн үлгэр дууриалал болсон нэгэн эрхэм хүмүүнтэй ярилцлаа. Түүний эрхлэн бэлтгэж, редактор, зохиогч, сэтгүүлчээр нь ажилласан нэвтрүүлгүүдийг тоолох аргагүй юм билээ. Харин “Телевизийн сэтгүүлч Оюунчимэг” гэвэл хэн хүнгүй таньдаг ч, өөрөө ярилцлагын зочноор тэр бүр ороод байдаггүй энэ хүн өнөөдөр миний зочин.

Та маш бардам, итгэл үнэмшил үзэл бодол нь бүр аль эрт залуудаа төлөвшчихсөн хүн шиг надад санагддаг. Би таниар хичээл заалгаж явсангүй, хамт ажиллаж ч байсангүй. Харин нэвтрүүлэг тань таарвал үздэг. Миний таниас анзаарсан тэр өөрийн гэсэн итгэл үнэмшил төлөвшихөд аав ээжийн тань үүрэг их байсан болов уу?

Миний аав Бүдрагчаа гэж хүн байсан. Ээжийг маань Гэлэгмаа гэдэг. Одоо 90 дөхөж явна даа ээж минь. Бид эхээс тавуулаа. Дөрвөн охин, нэг хүүтэй айл. Аавыг маань надаас дээш үеийн хуульчид андахгүй. Цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын даргаар 12 жил, Ерөнхий прокуророор 6 ажилласан хүн. Цаг наргүй ажилтай байсан гэхэд аав ээж хоёр маань ямар ч үед бидэнд цаг гаргаж чаддаг байжээ гэж одоо би боддог юм. Бүтэн өдөр амрах үе гарвал биднийг “салхинд гаргана” гээд л өвөл зунгүй хотоос авч гарна. Өвөл нь цасан дээр гулгацгааж, зун нь аавын таньдаг хонь малтай айлуудаар очно. Мөөг, жимс, самар түүнэ. Гэрээр дүүрэн янз бүрийн хөгжимтэй. Аав ээж хоёр маань маш сайхан дуулдаг, бид дагаад дуулж гарна. Бүр бага байхаас л өөрсдөө ардын харилцаа дуунууд дуулж, биднээр дуртай дуунуудыг маань дуулуулж бичлэг хийдэг байлаа. Саяхан тэр бичлэгүүдийг дүү маань хувиргаж CD болгосон, Бид одоо машиндаа авч явцгаадаг юм. Эхлээд сонсож чадахгүй уйлдаг байсан. Ном зохиол их уншиж өгнө. Тухайн үеийн “Цог” сэтгүүлийн шинэ дугаараас шүлэг чангаар дуудаж уншдаг. Бидэнтэй их ярилцаж, хичээл сургууль, найзуудын талаар хүртэл асууж шалгаана. Энэ нь биднийг өөрсдийгөө илэрхийлж сурахад, бас янз бүрийн асуудлуудад өөрийн гэсэн үнэлэлт дүгнэлт өгдөг болоход нөлөөлсөн байх аа. Биднийг гадаадад сурч байхад аав захиа их бичнэ. Тэндээ, хөдөө орон нутагт мал төллөж эхэлсэн тухай, эрт бороо хур орж байгаа нь зун сайхан болоход ямар их нөлөөтэй болох талаар гээд л бичиж гарна. Дандаа амжилттай сайн яваа хүмүүсийн тухай жишээ татан их ярьдаг. Гэхдээ хэзээ ч “Та нар яг ийм байх ёстой” гэж хэлдэггүй хүмүүс байж дээ. Ямар ч байсан бид тав тавуулаа нийгмийн ухааны талын мэргэжил эзэмшсэнээс хоёр хуульч байна. Эгч дүү нарын маань хүүхдүүд дунд бас олон хуульч бий. Аав маань 64-хөн настайдаа өөд болсон ч үр ач нь мэргэжлийг нь өвлөөд л явж байна даа. Тэгэхээр, ямар ч байсан учиргүй мундаг өөртөө итгэлтэй, үзэл бодолтойгоо харуулаад явдаггүй юм гэхэд эргэцүүлж бодох гэж оролддог, үнэн худлыг ялгах гэж эрмэлздэг болгосон бол аав ээж хоёрын минь нөлөө яах аргагүй мөн.

Нэг удаа би аавтай юм яриад сууж байхдаа “Миний хүү эрдэм л сур. Тэгвэл аяндаа болно” гээд л байсан. Та андуурсан байна даа. Ядаж наймаа хийгээд сургачихгүй. Ганзагын наймаа ч хийж чадахгүй байна шүү дээ” гэхэд аав юу ч хэлэхгүй нэг их инээж билээ.

Хотынхны ярьдгаар та микрт бага насаа өнгөрүүлжээ. Тухайн үеийн нийгмийн талаар ном зохиол, кинон дээрээс харж байхад “даргын хүүхэд” гэдэг нэг ойлголт байж. Бас үзэл суртал, дарамт бэрхшээл ч байсан мэт харагддаг. Та тийм зүйлстэй нүүр тулж байв уу?

Миний хувьд тэр талын сайн, муу алинтай нь ч тааралдаж байгаагүй. Бүр чин сэтгэлээсээ хэлж байна шүү. Би жишээ нь, дунд сургуульдаа онц, сайн хольж сураад л, заримдаа дунд, муу авчихна. Тэнд ч орос хэлний олимпиадад гүйж очиж ороод, энд ч бүжгийн дугуйланд яваад дуртайгаа л хийж өссөн. Сургуулиа төгсөөд дээд сургуульд орохдоо бусдын л адил “конкурсдэж” байгаад орсон. Тэр үеийн дарга нарын эрх дархын тухай яриа нэг хэсэг их явсан л даа. Гэтэл өнөөдөр харж байхад одоогийнх шиг ийм аймшигт эрх дархын тухай тэр үеийнхний толгойд ч байгаагүй байх гэж бодогддог. Нэг юм санаанаас гардаггүй юм. Аав маань Улаанбаатар хотын прокурор болоход манайх 40 мянгатын ганц өрөө байранд байж. Тэгээд чиний дурьдсан тэр микро буюу 12 дугаар хорооллын байр руу нүүдэг юм аа. Арван нэгдүгээр сар гарчихсан, их л хүйтэн байсан санагддаг. Би 6 настай, дунд дүү 4-тэй, бага дүү 6 сартай байсан. Тэгээд надад дүүг бариулаад наанаа сууж бай гээд нэг чемоданы өнцөг дээр суулгаад хаалга хаачихав. Томчууд юмаа зөөгөөд л, их л удсан юм шиг санагдаж байсан юмдаг. Тэгтэл одоо бодоход хэдэн цагаан толгойтой ор, чемоданууд л гол эд хогшил нь байсан юм билээ. Аав маань тэр байрандаа амьдарч байгаад өөд болсон доо. Зах зээлд ороод хүмүүс янз бүрийн бизнес эхлээд бужигнаж байсан үе. Нэг удаа би аавтай юм яриад сууж байхдаа “Миний хүү эрдэм л сур. Тэгвэл аяндаа болно” гээд л байсан. Та андуурсан байна даа. Ядаж наймаа хийгээд сургачихгүй. Ганзагын наймаа ч хийж чадахгүй байна шүү дээ” гэхэд аав юу ч хэлэхгүй нэг их инээж билээ. Би МҮОНТ-ээс гарахдаа тэтгэврээ тогтоолгосон. Бүх амьдралаа “нэвтрүүлэг” гэдэг ганцхан зүйлд зориулчихсан хүн чинь одоо ёстой чөлөөтэй, өөр гоё юм хийнэ энэ тэр гэж бодож модоод л. Атал яав? Дахиад л нэвтрүүлгээс өөр юу ч орж ирдэггүй. “За нэг лангуу ажиллуулъя” гэсэн бодол хэзээ ч төрдөггүй юм байна.

Та маш олон хүнийг “байцааж” байсан хэр нь өөрөө огт ярилцлага өгч байгаагүй юм билээ. Сэтгүүлзүйн салбарт 40-өөд жил ажиллаж амьдарсан хүний бүтэн намтар ч интернэтэд алга. Би их гайхлаа. Та тийм хаалттай хүн үү, аль эсвэл өөр учир шалтгаан байна уу?

Ямар ч учир шалтгаан байхгүй. Өөрийнхөө намтрыг хаа нэг газар тавих утга бас байхгүй. Гэхдээ ганц хоёр ярилцлага өгч байсаан. Интернэт энэ тэрд байдаггүй юм болов уу даа. “Өнөөдөр” сонин л лав нэлээд хэдэн жилийн өмнө “Нэг нэгтийн чих нэг” гэдэг буландаа одоогийн УИХ-ын гишүүн Мөнхөөгийн Оюунчимэг бид хоёрыг урьж ярилцлага авч байсан юмдаг. Зүгээр намтар ч гэх юм уу, энэ мэргэжлийг яаж сонгож суралцсан, хаана, юу хийж явснаа товчхон ярья даа. Хүүхэд байхаасаа яг тийм мэргэжилтэй болно гэсэн хатуу бодол энэ тэр байгаагүй ээ. Аравдугаар анги төгсөх жилийн хавар манай сургуулийн хичээлийн эрхлэгч Жигжидсүрэн гэж багш “УБДС-ийн жүжигчний ангид шалгалт авна гэнэ. Явж очоод бүртгүүл” гээд л нэг найзтай минь хамт хичээлээс чөлөөлөөд явуулдаг юм байна. Очлоо. Бөөн хүн. Угаасаа жүжигчний тухай огт бодоогүй байсан хүн чинь “азны юм” гээд л, нэгэнт хичээлээс чөлөөлөгдсөн болохоор Их дэлгүүрээр баахан тэнэж байгаад харьж билээ. Ингээд төгсөх болоход манай сургууль дээр Москвагийн Кино урлагийн дээд сургуулийн “Кино судлаач”-ийн ангийн ганцхан хуваарь ирдэг юм. Дүнгийн дарааллаар, хүсэлтийнхээ дагуу авчихлаа тэр хуваарийг. Ерөнхий эрдмийн шалгалтуудын хажуугаар Соёлын яаман дээр хүртэл шалгалт өглөө. Тэнцлээ. Эрхүүгээс орос багш нар ирж шалгалт аваад намайг хэлний бэлтгэлд явах шаардлагагүй, шууд сургуульдаа сур гэв ээ. Тухайн үед манай 33 дугаар сургууль орос хэлний маш сайн сургалттай байлаа шүү дээ. За ингээд сургуульдаа явлаа. Очтол кино судлалын ангид орос хэлний бэлтгэлд суугаагүй хүүхэд авахгүй, хэлний бэлтгэлд сур, эсвэл Эрхүү рүү яв гэсэн. Уйлаан майлаан ч боллоо. Бүтэн сар хичээлгүй, хийх ажил нь байнга кино үзнэ. Яахаа мэдэхгүй байж байтал ЭСЯ-наас оюутнуудыг хариуцан ажиллаж байсан Балчиндорж гуай дуудаад “Чи олон улсын сэтгүүлчийн анги сонирхож байна уу” гэсэн. Тэгье л гэнэ биз дээ. Ингээд л Ленинградын их сургуулийн сэтгүүлчийн ангид орсон доо. Төгсөж ирээд “Залуучуудын Үнэн” сонинд Долгорын Нямаа эрхлэгчийн мэдэлд очлоо. Би амьдралдаа хоёр л хүнийг “эрхлэгч ээ” гэж дуудаж байж. Нэг нь энэ Нямаа эрхлэгч маань, нөгөө нь Цэрэндоржийн Балдорж. Сонинд 6 жил ажиллаад телевизэд орсон.

Төр нийгмийн зүтгэлтэн С.Зориг агсантай хийсэн нэвтрүүлгээ та тэр үед хийсэн юм байна, тийм үү? Интернетэд их олон хүн үзсэн, хуваалцсан байх юм билээ. Асуултууд ч чамбай, хариултууд нь ч ер бусын санагдаж байсан шүү...

Тэр бол 1990, 1991 онд хийсэн ярилцлагууд. Бид найзууд байсан. Дөнгөж сониноос орж ирсэн, телевизийн хүн болж амжаагүй “ногооноороо” байсан болохоороо эхний ярилцлагадаа л зочинтойгоо “Чи, чи” гээд ярьчихсан. “Ийм том хүнийг “Чи” гэж харьцдаг хэн юм” гээд арга хэмжээ авахуулахдаа хүрсэн. Тэр үеийн олон сайн техникч нараараа арай гэж “Чи”-г нь хасуулж байж эфирт өгч байлаа. Тэр нэвтрүүлэг тухайн үедээ үзэгчдэд хүрээд л өнгөрсөн. Харин би яагаад ч юм VHS хальсан дээр хэсэгчлээд хуулаад авчихсан байсан юм. Тэгээд 2017 онд тэр бүхнээ цэгцлээд интернетэд тавьсан. “Энэ хүн өнгөрөөд 20 шахам жил өнгөрч. Гэтэл бид өнөөдөр намуун дуугаар нухацтай, бодууштай ярьсан үгсийг сонсохоо болиод, сүржин хоосон үгсээр чанга ярьсныг л сонсдог болчихож байгаа юм уу?!” гэсэн бодол орж ирж байсан шүү. Хүмүүс үзэж, түгээж байгаад баяртай байдаг. Олон хүн санаа бодлоо хуваалцаж, бүр анх удаа Зориг гэдэг хүний дуу хоолойг сонслоо, улс орны хөгжлийн талаарх алсын харааг нь биширлээ гээд л бичдэг юм. Залуучууд түүний үгийг ойлгож, урам авч байгаад л хамгийн их олзуурхдаг даа. Сүүлд тэр, дүү Оюундаа бичсэн захидлыг нь Оюунаас дахин зөвшөөрөл авч байгаад олон нийтийн сүлжээнд постолсон. Бас л их хүмүүс уншиж байгаа харагддаг.

Тэр үеэс л та телевизийн ярилцлагаараа дагнасан уу?

Яг ч тийм биш юм аа. 1990 он миний хувьд их хэцүү жил байсан. Телевизэд орохын өмнөхөн, зун нь дөрвөн настай хүүгээ алдчихсан. Мухар олгой нь дотроо хагарсныг л аварч чадаагүй юм даа. Нэг хэсэг эргэн тойронд юу болоод байгааг ч ойлгохгүй юм шиг, амьдрах гээд яваад байгаадаа өөрийгөө ч гайхаж байх шиг... хачин болсон. Энэ аймшигтай хүнд үеийг давж гарах ганц аврал ажил л байсан. Тэгээд л ярилцлага, сурвалжлага, шууд нэвтрүүлэг гээд өдөр шөнөгүй ажилтай байхыг л хичээсэн. Хүн тэгээд зовлон даах л ёстой болдог. Надаас дутуугүй шаналж зовж байгаа аав ээж, эгч дүүс, үр хүүхэд минь байхад. Ингээд л өглөө үдэшгүй ажиллаж байхдаа би дахиад жирэмсэлсэн ч дутуу төрчихсөн. Картын барааны үе шүү дээ. Дараа жил нь дахиад хүүхдээ дутуу гаргаад сэтгэл санаа үнэхээр хүнд. Тэр үед телевизэд ажиллаж байсан жирэмсэн хүүхнүүдээс их олон нь дутуу төрж билээ. Хоол тэжээлээс болсон уу мэдэхгүй, нэг тийм сонин цаг үе байсан. Зурганд явж, монтаж хийж сууж болохгүй нь гээд тухайн үед манай программын даргаар ажиллаж байсан Наранжаргал эгч намайг нэвтрүүлэг төлөвлөлтийн албандаа авч, хөтөлбөр өрдөг байлаа. Ингээд байж байтал Авирмэд маань (сүүлд 25 дугаар телевизийн үүсгэн байгуулагч) “Үдшийн хэмнэл” студи байгуулахаар боллоо. Чи ир. Би чиний дутуу төрөлтийн асуудлыг Бадар-Уугантай яриад шийдчихсэн. Одоо очиж ээжид нь үзүүл” гээд л. Их инээдтэй. Ингээд л “Үдшийн хэмнэл”-дээ ярилцлагаа хийгээд байж байхдаа хүүгээ төрүүлсэн. Гэртээ хүүгээ хараад байж байтал (одоогийн СУИС-ийн захирал) Э.Сонинтогос: “Хүүхэд чинь овоо болчихлоо. Одоо гэртээ сууж яадаг юм. Олон улсын мэдээллийн албанд ажилла” гээд дуудсан. “Ардын эрх” сонинтой ингэж холбогдож, хоёр жил гаруй ажиллаад байж байтал 25 дугаар суваг телевиз байгуулагдаж, буцаад телевизийн салбар руугаа орлоо. Энэ телевизийн анхны нэвтрүүлгүүдийг хийлцэж, программыг нь зуралцсан хүмүүсийн нэг. Тэр үедээ парламентын сурвалжлагчаар ажиллаж “Саарал ордноор сонин юутай байна вэ” нэвтрүүлэг хийж байв. Ингээд байж байтал 1998 онд ММ агентлагт тоймчоор ажиллах санал ирээд буцаад үндэсний телевиз рүүгээ явсан.

Тэнд очоод удаагүй байхдаа та Ерөнхий сайд Р.Амаржаргалын хэвлэлийн төлөөлөгчөөр ажилласан байх аа?

Тэгсэн. “Ардын эрх” сонинд хамт ажиллаж байсан С.Батбаатар Ж.Наранцацралт Ерөнхий сайдын хэвлэлийн төлөөлөгч байгаад бид хоёр өрөөгөө хүлээлцэж байлаа шүү дээ. Төр засгийн алба гэдэг ямар айхтар хариуцлагатай, үг үсэг, цэг таслал ч утга илэрхийлж байдгийг бүр ч их ойлгож авсан даа. Тэр үед одоогийнх шиг байгаагүй. Хэвлэлийн алба нь гуравхан хүнтэй. Айлчлал энэ тэрд чинь олон сэтгүүлч авч явах боломжгүй. Засагт нь ч, ХМХ-үүдэд ч мөнгө байгаагүй юм чинь. Бүгдийг өөрсдөө л хийнэ. Сонинд тавих зургаа, телевизэд өгөх дүрсээ өөрөө авах ч тохиолдол гарна. Би тэнд нэг жил ажилласан. Төр засгийн мэдээлэл гэснээс нэг юм хэлмээр санагдчихлаа...

За

Төр өөрийн мэдлийн ХМХ-тэй байж болохгүй гэж ярьдаг. Ярих юу байх вэ, бид чинь ийм хуультай улс. Тэгтэл энэ зүгээр тунхаг болж байна. Төрийн яамдаасаа эхлээд, жижиг агентлаг болгон хэвлэлийн албатай. Камер, аппарат, дуран хэрэгсэл тэнд цөм байна. Зарим гишүүд ч бүр ийм нэгжийг ил биш ч ажиллуулдаг. Цагдаа, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн, УИХ-ын хэвлэлийн алба байхад л болох юм шиг санагддаг. Сэтгүүлчдэд мэдээллээ нээлттэй болгочихвол болоо шүү дээ. Гэтэл ийм бүтэц бий болгоод сэтгүүлчдийг өөрийн, хүний гээд ялгачихсан, мэдээллийг өөрсдийнхөөрөө түгээж, түүндээ төрийн мөнгийг хувааж байгаа нь нууц биш шүү дээ. Хувиараа ажиллаж байгаа сэтгүүлчид “Төрд л мөнгө байна. Тэндээс л сурталчилгааны мөнгө олмоор байна” гэж ярьдаг болжээ. Ийм л байгаа учраас, “Энэ даргын чинь мэдээг гаргаад өгье” гэж гүйж очдог, ийм байдлаар амьдардаг хэсэг бүлэг бий болчихлоо. Үүнээс гарах ажлыг та нар л хийнэ. Хуруу идээлчихлээ гээд идээ бээрийг нь шахахгүй байлгаад байдаггүй биз дээ. Сэтгүүлчид ч болохгүй бүтэхгүй байгаагаа хоорондоо ярилцаж, хүлээн зөвшөөрөх ёстой.

Манайд сэтгүүлзүй жинхэнэ утгаараа байна уу? Би энэ асуултад “Бараг алга” гэж хариулна. Яагаад? Яагаад гэвэл ихэнх маань суртал ухуулагчид болчихоод байна.

Сэтгүүлчээс өөр ажил хийж чадахгүйгээ мэдэрдэг. Гэхдээ заримдаа гутрах, гуниглах үе гарах юм. Нийгэмтэй, үнэнтэй бас худалтай илүү ойр ажилладаг учраас бид илүү мэдрэг байдаг юм болов уу. Сэтгүүлч сэтгүүлч гэж цээжээ дэлдээд л байдаг... хувь, хувьсгалд ямар үр дүн гарав, хэнд хэрэгтэй юм бэ гэж бодно, эргэцүүлнэ, хөндүүрлэх үе ч байх. Сэтгүүлч сэтгүүлчтэйгээ ярилцаж байгаа учраас бид бүхний цээжинд их бага хэмжээгээр байдаг энэ хөндүүрийн тухай та яг өөрөө эхлээд дуугарчихлаа...

Би үүнийг гутрах гэдэг үгээр илэрхийлмээргүй байна. Санаа зовох, тэр дундаа эргэцүүлж, гарц хайх асуудал дэндүү олон байна. Манайд сэтгүүлзүй жинхэнэ утгаараа байна уу? Би энэ асуултад “Бараг алга” гэж хариулна. Яагаад? Яагаад гэвэл ихэнх маань суртал ухуулагчид болчихоод байна. Цөөн тооны ХМХ, редакцийг эс тооцох юм бол ихэнх нь мөнгийг нь төлж байгаа эздээс хамааралтайгаар ажиллаж байна. Тэр нь зүгээр ашиг олох гэсэн зорилготой эзэн биш. Эрх мэдлийн төлөө ХМХ ажиллуулж байгаа эзэн байна шүү дээ. Өмнөх нийгэмд сэтгүүлч бол үзэл суртлын дайчин цэрэг байлаа. Намын үзэл суртлын эсрэг зүйл хийж болохгүй гэдэг. Гэтэл одоо...мэдээний тодруулга, эсвэл гол ярилцлагадаа оруулах хүнийг сэтгүүлч өөрөө мэдээд урьдаг редакци хэр олон байгаа бол? Үүнийг сэтгүүлзүйн залуу үе, та нар л өөрчилнө дөө уг нь.

Гэхдээ надад итгэл төрөөд байгаа. Мөнгө, эрх мэдлийн хамаарлаас ангид байж чадаж байгаа редакци, ХМХ, сэтгүүлчид улам олон болж байна. Алдаж оноод ч болтугай болгох гээд үзэж байгаа залуусыг сэтгүүлчид өөрсдөө дэмжмээр санагддаг.

Залуу үед найдаж байна гэсхийгээд танай үеийнхэн чимээгүй л ажиглаж сууна. Нэг талаараа хувиа бодсон аминч үзэлтэй, хэн нэг нь хэлчих байлгүй дээ гэх өнгө аястай. Нийгмийн идеал болсон сэхээтнүүд дуугарахгүй, үлгэрлэхгүй хэр нь залуу үедээ хамаг ачаа үүрүүлээд бултаж байна. Энэ шударга бус байдалтай эвлэрмээргүй байна аа?

Бидний үеийнхэнд ч биш, ерөөсөө нийтээрээ нэг тийм бэртэгчин үзэлтэй болчихсон юм биш үү. Шударга үнэний дуу хоолой... энэ тэр гэсэн сүржин даржин үгсийг байнга хэрэглэх мөртөө нүүрээ нууж, далдаас дайтдаг хүмүүс дэндүү их болчихлоо. Энэ бүхнийг шидэт саваагаар дохисон мэт арилгах аргагүй. Гэвч бидэнд том давуу тал байгаа юм. Юу гээч? Энэ тухай чи бид хоёр яриад сууж байна шүү дээ. Яагаад ийм байна, яаж засах вэ гээд л. Ийм юмны тухай бүр ярьж ч болохгүй нийгэмд амьдарч байсан бол яах вэ? Үнэн, бид тун амаргүй цаг үед амьдарч байна. Итгэл алдармаар, энэ улс чинь юу болох гээд байна вэ гэж шаналмаар. Гэвч шаналаад л лав ахиц олохгүй. Саяхан би хэд хэдэн үзэгчээс мэссэж авсан. Дан залуучууд. Тэд нэвтрүүлгийн маань зочноор уригдсан залуу хүмүүстэй холбогдохыг хүсч, бас өөр олон салбарын янз бүрийн үзэл бодолтой залуучуудыг уриач гэж санал хэлж байна. Тэд шинэ бодол, шинэ мэдээллийг эрэлхийлж байна. Ерөөсөө телевизүүд ч энэ талаар их дэвшилттэй ажиллаж байгаа нь харагдаж байна. Би дэлхийн шилдэг их дээд сургуулиудад сурч байгаа олон залуусын тухай нэвтрүүлэг хийсэн. Харвардад сурч байхад нь очиж “Би Монгол оюутан” цуврал нэвтрүүлэгтээ оролцуулж байсан Батнайрамдал саяхан Монголдоо бүр ирэх шиг боллоо. Зарим нь ирж байна, нөгөө хэсэг нь хараахан ирээгүй л байна. Америкт ажиллаж амьдарч байгаа хүмүүстэй ч олон ярилцлага хийлээ. Тэнд бүр сургуулийг нь төгсөөд, тогооч хийж байсан, дэлхийд алдартай рестораны сүлжээ болох “Spago”-гийн Лос Анжелосын салбарт ажиллаж байсан охин Монголдоо очино оо гээд ярилцлага өгч байсан. Өнөөдөр Улаанбаатарынхаа том ресторанд тогоочоо хийгээд гүйж л явна. Нийгмийн бүх салбарт дэлхийн хэмжээний боловсролтой, шинэ үзэл бодолтой залуус олноороо орж ирж байна аа.Тэгэхээр гутрахгүй шүү Заяа минь.

Сэтгүүлчид болсон үйл явдлыг үнэн бодитоор мэдээлэхээс гадна нийгмийг соён гэгээрүүлэх үүрэгтэй гэж боддог. Үйл явдлыг өөр өөрсдийн өнцгөөр, захиалгаар нийгэмд түгээж байна. Харин соён гэгээрүүлэх үүрэг бараг орхигджээ. Бид нийгмийн аль зам дээр алхаад байна вэ?

Чи бид хоёр сэтгүүлзүйн ярилцлагын төрлөөр ажилладаг сэтгүүлчид. Бидний яриа ямар нэгэн байдлаар соён гэгээрүүлэх үүргээ гүйцэтгэж л байгаа. Өнцгийн тухайд гэвэл... Энд би нэг жишээ ярья. Америкт дадлага хийж байсан залуу сэтгүүлчдэд багш нэгэн асуулт тавьжээ. Тэр ингэж асуужээ: “За, та нар өөр өөрсдийнхөө улсын Батлан хамгаалахын сайдтай ярилцлага хийхээр өрөөнд нь сууж байлаа гэж төсөөл. Тэгтэл сайдын утас дуугараад, тэр уучлал хүсээд түр гарчээ. Ширээн дээр нь нэгэн том баримт бичиг байсныг та нар санаандгүй хартал “10 хоногийн дараа нэг улс руу дайн хийх төлөвлөгөө” байж. Энэ тохиолдолд та яах вэ?”... Нэг сэтгүүлч хариулж байна гэнэ: “Бидэнд хэлээгүй учраас зарлатал нь чимээгүй байна”. Нөгөө нь “Би бол мэдээлнэ. Нууцалж байсан учраас хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нэвтрүүлэхийг хориглож магадгүй. Гэхдээ л би оролдлого хийж үзнэ” гэжээ. Харин нэг нь “Би сайдыг орж ирэнгүүт асууна “Нэг тийм яриа яваад байхыг сонслоо, сайд аа. Манай улс тэр улс руу 10 хоногийн дараа дайралт хийх гэж байгаа юм шиг байна. Энэ үнэн үү?” гэж асууна гэж хариулсан байгаа юм. Сэтгүүлч гэж хэн бэ гэдгийн гол хариулт нь энд байна. Бодох юм их байгаа биз?

Тийм байна... Та яагаад ярилцлагын, гэхдээ телевизийн ярилцлагаар дагнасан юм бэ. Тоймч ч юм уу өөр төрлөөр ажилладаг байж дээ гэж боддог уу?

Яг энэ төрлөөр ажиллая гэсэн төлөвлөгөө байгаагүй л дээ. Гэхдээ “Залуучуудын үнэн” сонинд байхдаа, тухайн үеийн мундгуудтай их л бэлдэж байгаад хэд хэдэн ярилцлага хийсэн юм. Энэ чинь 1985 онд шүү дээ. Түүхч Болдбаатар гуай, Бямбасүрэн гуай, Зардихаан гуай гээд л. Зоригтой байсан юм байх даа. Тэгтэл тэдний хэн нь ч залуу сэтгүүлч энэ тэр гэлгүй, маш хариуцлагатайгаар ярилцаж билээ. Даш-Ёндон гуай тэгэхэд надтай их том философийн сэдвээр ярилцаж, бидний ярилцлага “Байхгүй байгаа юм байна” гэдэг үгэнд монголчуудын философи багтдаг” гэсэн гарчигтай нийтлэгдэж байсан. Тэндээс л их урам орж билээ. Телевизийн ярилцлагын хувьд бол би “шууд”-д дуртай. Шууд нэвтрүүлэгт асууж байгаа нь ч, хариулж байгаа нь ч маш их хариуцлагатай байх хэрэгтэй болдог. Нөгөө талаас шууд нэвтрүүлэгт алдаа гаргавал тэр нь тэр хүнийх л байдаг. Би алдвал минийх, тэр алдвал түүнийх... Өнөөдөр чинь “Миний санааг буруу болгоод монтажилсан байна. Би огт тийм зүйл яриагүй...” гэдэг яриа их болчихлоо шүү дээ. Тэгэхээр үүнээс хамгаалагдаж байгаа юм. Бүр өөр нэг талаас гэвэл, шууд ярилцлагаар хүмүүс их сайн нээгдэж, хэн нь хэн бэ гэдэг нь ойлгомжтой болдог. Маш сонирхолтой. 2008 он шиг санаж байна. Сонгуулийн үеэр намуудын үзэл баримтлал, мөрийн хөтөлбөрийг олон нийтэд тэгш байдалтайгаар хүргэх зорилгоор нэвтрүүлэг хийсэн юм. Наранбаатар захирал бид хэд олон удаа хуралдаад л, улс орны амин чухал асуудлуудыг багцлан сэдэв болгоод, намын дарга нарыг оролцуулж, хариулт бүрт нь хоёр минут өгөөд баахан шууд явуулав. Ижил асуултад хүмүүс хэрхэн өөр өөр хариулт өгч байгааг, түүнээс нь улбаалаад аль нам ямар мөрийн хөтөлбөртэй байгааг, бүр, ямар боловсрол мэдлэгтэй хүмүүс тухайн намыг төлөөлж байгааг зэрэгцүүлэн харж болж байлаа. Хэрвээ энэ бүхнийг бичлэгээр хийсэн бол дараа нь “миний хэлсэн үгний тэр ч хэсгийг хасаарай, энэ ч үгийг нэмээрэй” гэсэн баахан ажил, магадгүй маргаан ч үүсэх магадлалтай...

Сэтгүүлчээр ажилласан 30 гаруй жилээ эргээд харахад танд юу бодогдох юм? Баярлаж бахадмаар нь олон байх. Харин харамсал?

Чи өнгөрсөн цаг дээр асуугаагүй биз дээ? Би одоо ч ажиллаж байгаа шүү дээ...

Үгүй ээ яалаа гэж дээ...

За за тоглосон юм. Олон жил хүнтэй ярилцахаар чи ч ингээд үгний өө андахаа байна. Одоо асуултанд чинь хариулъя. Хэдэн жилийн өмнө бол огт харамсдаггүй гээд л хариулчих байсан байх. Гэтэл сүүлийн үед өөр бодол орж ирэх болсон. Саяхан би “Лэндмн”-ийн гэдгээрээ хүмүүсийн танил болсон Баярсайхан гэдэг залуутай ярилцсан юм. Тэгэхэд тэр нийгэм, хүмүүсийн сэтгэлгээний талаар ярьж байхдаа “Таны үед 4 жил сураад тэр мэргэжлээрээ 40 жил амьдардаг байж. Гэтэл өнөөдөр тэр өөрчлөгдөж байна. Ердөө 4-5 жил ажиллаад л өөр юм сурч, хийж байх шаардлага бий болж байна” гэж ярьсан. Яг миний бодоод байх болсон зүйлийн талаар хэлчихсэн. Би сэтгэл судлал руу ордог байж гэж боддог юм. Гэхдээ энэ талаар өөртөө л их юм уншиж судалдаг л даа. Хүмүүсийн магадгүй зовлон бэрхшээл нь өөрийгөө ойлгохгүйгээс их болдог юм шиг санагддаг. Өөрийгөө ойлгоогүй хүн бусдыг ойлгох уу? Ээж маань “Бүгдийг өөр дээрээ тусгаж ойлгож бай. Үртэй хүн үрээрээ, биетэй хүн биеэрээ” гэж их хэлдэг юм. Том философи шүү. Гэхдээ энэ бол том харамсал биш юм даа. Сэтгүүлчээр ажилласан энэ он жилүүдийг би энэ мэргэжилдээ дургүй мөртөө хийх гэсээр байгаад өнгөрөөсөн бол яана вэ. Бүр аймшиг биз дээ? Би хүүхдүүддээ “Ээж нь их азтай. Яагаад гэвэл дуртай ажлаа хийж, түүгээрээ хоолоо олж ирлээ” гэж хэлдэг юм. Гэтэл маш олон хүн дургүй ажлаа хийж амьдраад, дуртай зүйлээ хобби гэж нэрлээд түүндээ тусдаа цаг гаргаж байна шүү дээ. Өөр нэг сайхан юм юу вэ гэвэл сэтгүүлчид түүхийг үлдээдэг улс. Бүгд л бүтээж байгаа л даа. Бид гэхдээ баримтжуулдаг. Олон зуун жилийн дараа хэн нэгэн бидний энэ үеийн тухай судлах гэвэл энэ өдрүүдэд хүмүүс юуны тухай ярьж, юунд зовж, бас баярлаж байгаа вэ гэдгийг заавал судлана. Ерөөсөө тухайн цаг үеийг юу тодорхойлдог вэ гэвэл хүмүүсийн үзэл бодол шүү дээ... Харамслын тухай асуултанд, бахархлаа хамтатгаад ярьчихлаа.

Гэхдээ та МҮОНТ-д ийм олон жил ажиллачихаад, бүр Нэгдүгээр сувгийнхаа захирлаар ажиллаж байхдаа өргөдлөө өгөөд гарчихсан байсан. Яагаад тэр вэ?

Ярьвал урт түүх л дээ. Ер нь бол өнөөдөр дэлхийн 50 шахам улс л Олон нийтийн радио телевизтэй байдаг юм. ОХУ л гэхэд үүнийгээ байгуулах гэж үзээд, оролдоод одоо ч бий болгож чадаагүй л байна. Үүнийг жинхэнэ утгаар нь ажиллуулж чадаж байгаа цөөн улс байна. Манайх уг нь тэр 50 шахам улсын тоонд ордог боловч мөн чанараараа бол биш. Улс төрийн хараат байдал буюу эрх барьж буй улс төрийн хүчнээс шууд хамааралтай байна. Би энэ талаар нэлээд судалгаа хийгээд, гадаадын сэтгүүлчид энэ тэр оролцсон нэгэн уулзалт дээр танилцуулга ч хийж байсан. Миний өргөдлөө өгөөд гарсан шалтгаан бараг энэ юм даа. Ер нь ялсан намаас удирдлагыг нь томилдог л байсан. Аль нэгэн намын батлахгүй мань мэтийн хүмүүс хэнтэй нь ч үг хэлээ олоод, ажиллаад л ирсэн. Сүртэй дарамт шахалт ч байгаагүй. Тэдний дунд салбарын бус нь ч, мэргэжлийн өндөр чадвартай нь ч байсан. 2016 оны сонгуулийн дараагийн үе шиг УИХ-ын олон гишүүд бөөнөөрөө хүрч ирээд л(Удирдлагыг нь л солихын тулд шүү дээ. Тэр дунд нь энэ мэргэжлийн байгууллагын талаар ойлголттой нь тун цөөн), мөрөөрөө нэвтрүүлгээ хийж явсан уран бүтээлчдийг хагаралдуулаад л, шүүх хурал шиг юм хийгээд байхыг хараагүй. Тэгэхэд л “За даа, болих ёстой юм биш үү?” гэсэн бодол орж ирсэн. Нөгөө талаас, өнөөдөр энэ байгууллагын удирдах дээд байгууллага болох Үндэсний зөвлөлийн гишүүдийг сонгож байгаа нь ч улс төрөөс хараат хэвээр. Өнгөн дээрээ ТББ-уудын нэрээр л дээ. За ингээд яриад байвал их юм байна даа. Тэгээд ч ганц МҮОНРТ биш бүхий л салбарт энэ байдал улам муухай хэлбэрээр илрэх боллоо... Өргөдлөө өгөөд гарснаасаа хойш телевизээрээ ороогүй. Харин өдөр бүр энэ телевизийн дэнж рүүгээ алхахгүй бол амьдралгүй мэт санагддаг уран бүтээлчдийнхээ хийж буйг харж баярлаж, заримдаа шүүмжилж суух юм даа.

Нийгэмд хар бараан мэдээ мэдээлэл илүү олон хүнд хүрч гэрэл гэгээтэй сайхныг нь чихнийхээ хажуугаар өнгөрөөх нь их болж дээ гэж заримдаа санагддаг. Ерөөсөө болж бүтэж байгаа юм байхгүй болчихсон мэт...

Энэ угаасаа ганцхан манайд биш юм. Бас л хүний мөн чанарт наадах чинь суучихсан байдаг гэнэ билээ. Интернэт гэдэг зүйл хүн төрөлхтний амьдралыг орвонгоор нь өөрчилчихлөө. Популистуудын нийгэмд тарьж буй хор хөнөөлийн тухай улс болгонд ярьж байна. Хөгжилтэй, хөгжилгүйгээсээ үл хамаараад. Манай зарим залуу хуульчид энэ талаар бүр өргөн хүрээний ажил хийх гэж байгаа гэсэн. Популизмын оргил үе өнгөрсөн зууны 30-аад оны үетэй таардаг юм байна. Тэгтэл өнөөгийн бидний энэ цаг үед популизмын сэргэлт ирж байгаа гэж судлаачид тодорхойлжээ. Тэгэхээр бид яах ёстой юм бэ? Өө тэгж байгаа юм уу гээд суугаад байж болохгүй. Сэтгүүлчид энд их үүрэгтэй. Байдаг л “банальный” үг хэлж байгаа ч үнэн л энэ юм.

Ярилцлага хийж байгаа хүн асуултаар өөрийгөө бүрэн илэрхийлж ойлгуулахад хэцүү юм шиг санагддаг. Илэн далангүй баггүй хүмүүстэй ярихад амар ч тэднийг нээх нь чухал санагддаг. Таны ярилцаж байсан хүмүүсээс баггүй, чин үнэнч ямар зочин байсан бэ?

Ярилцлага болгон надад нээлт байдаг. Зочдынхоо талаар нэр заан ямар нэг дурсамж хуваалцахдаа дуртай биш. Хүн хичнээн хаалттай, илэн далангүй биш байсан ч бага ч гэсэн заавал нээгддэг. Тэр хүн надад ямар санагдах нь хамаагүй. Үзэгчид “Тэр хүнтэй хийсэн ярилцлагыг чинь үзлээ. Бас л сонин хүн байна шүү”, эсвэл “Маш сайхан ярилцлага боллоо” гэж хэлэх л миний хувьд шагнал. Хамгийн гол нь тэндээс хэн нэгэн өөртөө хэрэгтэй, гэгээн сайхан юм олж сонссон л бол, эсвэл өөртэйгээ ижил санаа бодолтныг олсон бол ярилцлага үүргээ гүйцэтгэлээ л гэсэн үг. Бүгдэд таалагдах албагүй болохоор шүүмж, буруутгах энэ тэр байж л таараа. Олон жилийн туршид чинь янз бүрийн хүн таарна. Зарим нь асуултаа урьдчилж өг гэнэ. Өгөхөөр энэнд хариулахгүй, үүнийг хас гэнэ. Тэгснээ ярилцахгүйгээр бэлдэж ирсэн цаасаа харах гээд сандраад байх нь ч бий. Хүн бүр харилцан адилгүй. Жишээ нь, би нэг зочноосоо таны ярих гол зүйлийг тань асуухгүй үлдээчих вий дээ гэхэд “Чи дуртайгаа асуу. Би яръя гэснээ ярьчихна” гэсэн. Ярилцлагад орох хүмүүсээ “Ирээд залгаарай” гэнэ. Эндээс хүний харьцаа хандлага их харагддаг. Нэг даргатай ярилцах гээд хүлээгээд ирдэггүй залгатал “Би ирчихсэн, танай доод давхарт их сайхан зурагнууд байхаар нь үзээд зогсож байна” гэсэн. Их энгийн. Мөн тийм хэмжээний даргатай ярилцах гээд хүлээж байтал, залгаж байна: “Би хоёр туслахтайгаа ирлээ. Энэ хоёрын нэрийг өгөөгүй учраас телевиз рүү нэвтрүүлэхгүй байна” гэлээ. “Та ганцаараа ороод ир, наад хоёр чинь ярилцлага өгөхгүй биз дээ” гэхэд л “Үгүй ээ, заавал хоёр туслахтайгаа орно” гэдэг хүн ч бий. Одоо ярилцлага өгөх дуртай хүн олон болжээ. Гэтэл ярилцлага өгөх гэдэг өөрөө маш том урлаг шүү дээ. Зөвхөн асуудлаа мэддэг байвал л болчихно гэж байхгүй. Эсвэл агуулгаа орхиод, ямар ч хамаагүй ярилцлага өгөөд л байвал сайн гэж боддог хүмүүс байна. Одоо энэ зарим дарга нарыг хар даа, нэг л хөмхийгөө зуусан хүмүүс. Айхтар тулгамдсан асуудлаар ярихдаа инээгээд байх нь ч юу юм. Гэхдээ уур хилэнтэй хүний царайгаар чухлаа илэрхийлнэ гэж байхгүй шүү дээ. Би нээрээ хоёр гурван жилийн өмнөөс энэ талаар цөөн сургалт хийж байгаа.

Хүмүүс хэр хүлээж авч байх юм?

Сүүлийн хоёр жилд дандаа ганцаарчилсан сургалт авъя гэж хандсан. Манай эмэгтэйчүүд үнэхээр мэдрэмжтэй юм билээ. Уншиж судлаж байгаа нь хурдтай. Эрчүүд маань жаахан өөртөө эрдэх гэдэг юм уу, өөртөө хэт итгэлтэй байгаад байх шиг санагддаг. Хэнээс хэзээ сурчихсан юм гэмээр, сэтгүүлчтэйгээ ярилцахгүй шууд камер руу хараад л яриад унадаг зарим хүн байдаг. Чи хажууд нь толгойгоо дохиж энэ тэр болоод ч хэрэггүй. Харах ч үгүй. Бараг босоод явчихаж ч болно. Ийм мэт инээдтэй, сургамжтай жишээг яриад л, зөвлөгөө өгдөг юм. Хүмүүс лекторын сургалт уу гээд байх юм билээ. Биш л дээ. Энэ бол өөр.

Таны, миний хайртай өдөр бүр дурладаг, гарч чадахгүй салбар бол сэтгүүлзүй. Эндээс та нэр алдраас гадна юу олж авсан бэ?

Нэр алдар гэхээсээ хүмүүст танил болсон доо. Би бас хүнийг таньдаг болсон. Хараад таних биш, дотроор нь гэх юм уу даа. Тавхан үгэндээ танигдаад байна гэдэг дээ. Тэр чинь л шүү дээ. Ямар хүнтэй миний энерги түлхэлцдэг, ямартай нь таталцдаг вэ гэдгийг амархан ойлгодог болсон. Хэнтэй нэг долгион дээр байгаагаа шууд мэднэ. Би яагаад ч юм сэтгэл судлал руу татагдаад байдгийн учир энэ. Мянган ухаантай эрдэмтэй байлаа гээд тухайн хүн өөрийгөө илэрхийлж чадахгүй бол, мэдлэг оюунаа бусадтай хуваалцах хүсэлгүй бол хэзээ ч гоё харагдахгүй. Бахархам сайхан ялагдал, үзэшгүй муухай ялалт амьдралд байдаг. Яг үүн шиг хүн хачин бүтэцтэй байдаг юм билээ.

Наадах чинь миний хамгийн хөндүүр сэдэв. Би аавыгаа амьд сэрүүн байхад камер тавьж байгаад, ёстой нэг урт удаан сайхан ярилцчихаагүйдээ их харамсдаг. Нэг л олон мундаг хүнтэй, чухал сэдвээр ярилцсан, завгүй амьтан л явж. Сономын Удвал гуайтай ярилцаж амжаагүй.

Та дурсамжийн номоо бичье гэж боддог уу?

Дурсамжийн ном бараг бичихгүй байх. Гэхдээ сэтгүүлзүй, телевиз, энд өнгөрөөсөн цаг хугацаа, хүмүүс хоорондын харилцаанаас авч үлдсэн дүгнэлт, авъяас чадварын үнэлгээ гэх зэргээр дараа дараагийн залууст үлдээх санаа бодол бүхий юм бол бичнэ ээ.

Таны Зориг агсантай, яруу найрагч Лхагвасүрэн гуайтай, сэтгүүлч Л.Болормаа зэрэг хүмүүстэй хийж байсан ярилцлагуудыг тань үзэж байхдаа нэг асуулт асууя гэж бодож байсан юм. Одоо асуучих уу?

Тэг тэг.

Танд ярилцахсан гэж бодож байсан ч амжаагүй хүмүүс байдаг уу?

Байлгүй яахав ээ. Наадах чинь миний хамгийн хөндүүр сэдэв. Би аавыгаа амьд сэрүүн байхад камер тавьж байгаад, ёстой нэг урт удаан сайхан ярилцчихаагүйдээ их харамсдаг. Нэг л олон мундаг хүнтэй, чухал сэдвээр ярилцсан, завгүй амьтан л явж. Сономын Удвал гуайтай ярилцаж амжаагүй. Бичгийн цаас хүртэл ховордсон тэр үед би сонины үйлдвэрийн бор цаасыг хэрчүүлж боолгоод аваачиж өгнө. Тэгж байхдаа өөрийнхөө бичсэн ганц хоёр богино өгүүллэгээ үзүүлдэг байж билээ. Ингээд яриад байвал их олон хүн бий. Тэрнээс гадна шууд нэвтрүүлгийнхээ бичлэгийг авч чадалгүй олон гайхамшигтай хүмүүстэй хийсэн ярилцлагуудаа үлдээгээгүй. Хайхрамжгүй л явж.

Яг одоо таны сонирхон уншиж байгаа сэдвийг сонирхвол...

Би СУИС-ийн захиалгаар нэг ном орчуулж байна. 1895 онд хэвлэгдсэн ном. Францын нэрт социологич ЛеБоны “Массын сэтгэл зүй”. Бидний яриандаа хэрэглэдэг “хар масс”-ын сэтгэл зүйн онцлог, тэднийг үеийн үед хэрхэн удирдаж, утсан хүүхэлдэй болгоод, эцэст нь золиосолж ирсэн арга замуудын тухай гэж товчхоноор хэлж болно. Сонирхолтой, гэхдээ жаахан айдастай. Яагаад гэвэл хүний мөн чанар өөрчлөгддөггүй юм байна. Учир нь, тэднийг хар масс буюу хүн сүрэг болгох маш амархан юм байна... За ингэсхийгээд зогсоё. Уран зохиолын хоёр гурван ч ном зэрэг эхэлсэн боловч явахгүй талдаа л байна даа. Энэ ажил дээрээ цаг нэлээн зарж байна.

Та “Үзэл бодлын зөрөг” нэвтрүүлгийнхээ төгсгөлд заавал нэг юм бодогдуулах түүх ярих юм билээ. Энэ ярилцлагаа бас тэгж төгсгөвөл ямар вэ? Уншигчид маань ч бас бодог. Болох уу?

За байз... Тэрийг чинь зочиддоо тааруулж бэлдэхэд хөөрхөн цаг зарна аа. Санаанд байгаагаа л ярьчихья.

“Жаахан охин ээжтэйгээ сууж байж. Охин хоёр гартаа нэг нэг алим барьжээ. Ээж: ”Миний охин ээждээ нэг алимаа өгөөч” гэж гэнэ. Тэгсэн охин ээж рүүгээ хэсэг зуур харж байснаа, баруун гартаа барьж байсан алимнаас томоо гэгчээр хазаад идчихэв. Тэгснээ зүүн гар дахь алимнаасаа дахиад том хазав. Ээж: “Өө охин минь надад өгөхгүй нь. Би л охиноо ийм харамч болгочихлоо доо” гэж дотроо бодон зогсож гэнэ. Түүнийг дөнгөж ингээд бодтол, охин нь: “Ээж ээ, май. Энэ нь илүү шүүслэг, гоё амттай юм байна” гээд нэг алимаа сарвайжээ.”

Эх сурвалж: "Үндэстний ТОЙМ" сэтгүүл №412 дугаар