Туркийн хүчний байгууллага дипломат ажилтнаа баривчилж, хоригдох үед нь бие махбодийн болон сэтгэлзүйгээр хүчирхийлэн, тэр байтугай бэлгийн дарамтад оруулсан асуудал олон улсын анхаарлыг татаад байна. Хохирогч өөрөө энэ талаар бичсэнээр энэ асуудал олон улсын анхааралд өртсөн юм. Хэдийгээр Анкара уг мэдээллийг “Үндэслэлгүй” хэмээн няцааж байгаа ч хүний эрхийн чиглэлээр ажилладаг олон улсын байгууллагууд дуу хоолойгоо нэгтгэн уг хэргийг шалгахыг Туркийн эрх баригчдаас шаардаж байна.
Хохирогч “Fox News” телевизэд өгсөн мэдээлэлдээ “Өнгөрсөн тавдугаар сарын 20-ны өдөр мужийн цагдаагийн дөрвөн ажилтан намайг баривчлахаар манай гэрт ирсэн. Би тэднээс ямар үндэслэлээр баривчилж байгааг асуусан боловч тоймтой хариу хэлэх хүн гараагүй. “FETO-той холбоотой” гэсэн бүдэг бадаг хариу л хэлсэн” хэмээн ярьсан байна. Тэрээр гэр бүлийнхэнд нь аюул учирч болзошгүй хэмээн болгоомжилсон учир нэрээ нууцлахыг хүссэн байв. Тэрээр цааш нь “Дараа нь цагдаагийн гурван офицер намайг Анкара руу авч явсан. Тэд надад “Чамайг хүүхдийнхээ хуримыг шоронгоос үзэх хэмжээний хангалттай олон хэрэгт буруутгаж байгаа” гэж хэлж байсан гэсэн байна.
Туркийн Ерөнхийлөгч Р.Т.Эрдоган 2016 онд болсон төрийн эргэлт хийх оролдлогын дараа “их цэвэрлэгээ” хийж эхэлсэн билээ. Энэхүү цэвэрлэгээ нь Батлан хамгаалах салбараас эхэлж цаашдаа нийгмийн хангалттай олон анги давхаргыг хамарсан. Тэгвэл одоо гадаад харилцаа, дипломат салбарынхны ээлж ирсэн бололтой.
Туркийн төрийн өмчит хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр мэдээлснээр бол Гадаад харилцааны яамны 249 ажилтныг баривчлах тушаал гарсан гэнэ. Тэднийг “Төрийн албаны шалгаруулалтад заль хэрэглэж хууль бусаар шургалж орсон” хэмээн буруутгаж байгаа боловч цаад гол шалтгаан нь Фетхулла Гюлений FETO байгууллагатай холбоотой гэдэг нь дээрх дипломатчийн өгсөн мэдээллээс харагдаж байгаа юм.
Туркийн хэвлэлүүдэд бичиж байгаагаар бол, 2010 онд дипломат албанд шалгалт өгөн тэмцэж, улмаар төрийн албан хаагч болсон хүмүүсийн шалгалтын материалыг судалж үзэхэд маш олон хүний өгсөн материал ижил байгаа нь ажиглагдсан гэнэ. Тухайлбал олон хүн шалгалтын асуултуудад хариулахдаа гадаад хэлний маш өндөр түвшний мэдлэг шаардах хэсгүүдэд яг нэг ижил үг, өгүүлбэр хэрэглэсэн байсан нь “FETO бүлэглэл өөрсдийн хүмүүсээ зохион байгуулалттайгаар олноор нь гадаад харилцааны салбарт оруулсан” гэж хардахад хүргэж байгаа юм байна.
Дээр нэр дурдсан дипломат ажилтан “Fox News” агентлагт өгсөн мэдээлэлдээ хуулийнхан өөрийг нь шалгалтыг хууль бусаар өгсөн, алан хядах бүлэглэлтэй холбоотой хэмээн маш тодорхойгүй хэрэгт буруутгасан гэж ярьжээ. Түүний хэлснээр бол шалгалтын материалууд устгагдсан тул дахин ашиглах боломж байхгүй гэнэ. Ийнхүү хоригдсон нь цаашид амсах биеийн болон сэтгэлзүйн дарамтын дөнгөж эхлэл байсныг тэрээр дэлгэрэнгүй ярьжээ.
Шөнө дундаас хойш түүнийг хамт хоригдож буй, мөн ижил дипломат албаны ажилтны хамт камераас нь дуудан гаргаж иржээ. Гарыг нь ард нь гавлаж, нүдийг нь хар даавуугаар боон, толгойд нь гялгар уут угласан байсан аж. Улмаар бороохойгоор бэлгийн хүчирхийлэл үйлдэхээр сүрдүүлж, хэргээ хүлээхийг шаарджээ. Хэрвээ хэргээ хүлээхгүй бол хүчирхийлнэ гэж заналхийлж байсан гэнэ. Мэдээлэл өгсөн хохирогч эрэгтэй хүн болохыг "Fox news" тодотгосон байв.
“Энэ бүхэн миний төдийгүй гэр бүлийнхэнд маань хүчтэй нөлөөлсөн. Бид бүгд аюул заналхийлэлд өртсөн” хэмээн тэрээр ярьжээ. Хамт баривчлагдсан олон хүмүүст нь ийм дарамт ирсэн бөгөөд зарим нь сэтгэлзүйн гүн хямралд орсон байсан гэнэ. Тэдний зарим нь тодорхой нөхцөлтэйгөөр суллагдсан ч цагдаа тагнуулынхны байнгын хараа хяналтад үргэлж түгшүүртэй амьдарч байгаа гэнэ.
“Fox News”-т мэдээлэл өгсөн хүн Турк улс дипломат ажилтнуудаа шалгахдаа эрүүдэн шүүлт хийсэн талаар мэдээлж буй анхны хүн биш юм. Өнгөрсөн сарын сүүлээр Туркийн Гадаад яамны өөр дөрвөн ч дипломат ажилтан баривчилгааны үеэр эрүүдэн шүүлт амссанаа мэдээлж байв.
Туркийн Эрүүгийн цагдаагийн газар, санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх товчоо, Анкара мужийн Аюулгүй байдлын алба, хүний эрхийн байгууллагуудтай хамтран явуулсан шалгалтын дүн өнгөрсөн сарын 26-ны өдөр гарсан. Түүнд бичсэнээр, судалгаанд оролцсон зургаан сэжигтний тав нь мөрдөн байцаалтын явцад биемахбодь, сэтгэлзүйн хүчирхийлэл болон бэлгийн дарамт үзүүлж байсан гэж ярьжээ. Энэ нь удаан хугацаанд өвдөг дээр нь суулгах, толгой руу нь цохиж зодох, анус орчимыг хатуу зүйлээр оролдох гэх мэтээр илэрч байсныг сэижгтнүүд тодорхой ярьсан байна.
Үүнээс гадна, Стокгольмийн хүний эрхийн төв, Женев дэх олон улсын хүний эрхийн хороо хамтран энэ долоо хоногт удтал дуугүй байсаар буй Туркийн өмгөөлөгчдийн холбоо, Туркийн сэтгүүлч, зохиолчдын сан болон Европын зөвлөл, Европын хүний эрхийн шүүх, Олон улсын эрүүгийн шүүхэд хандаж, хүний эрх зөрчигдсөн хангалттай үндэслэлтэй нотолгоо, тогтолцооны шинжтэй зөрчил гарсан гэх үндэслэл байгаа тул дээрх асуудалд анхаарал хандуулахыг шаарджээ.
Олон улсын хүний эрхийн “Amnesty International” байгууллага мөн “Sunday Times”-аар дамжуулан, энэ хэрэгт хараат бус мөрдөн шалгалт явуулахыг Туркийн эрх баригчдаас шаарджээ.
Дипломат ажилтнуудаа баривчилж шалгахдаа байцаалтын ёс бус арга хэрэглэсэн гэх энэ асуудал ийнхүү олон улсын хэмжээнд өндрөө аваад байхад Анкара харин ямар ч үндэслэлгүй хэмээн үгүйсгэж байгаа юм. “Fox News” хохирогчоос мэдээлэл авсныхаа дараа Анкарагийн Цагдаагийн газраас энэ асуудлаар тодруулахад “Баривчилгаа, байцаалт бүхэлдээ хуулийн хүрээнд явагдсан” хэмээн бүрэн үгүйсгэсэн хариулт өгчээ.
“Хүмүүс өмгөөлөгчөөсөө зөвлөгөө авах эрхтэй. Сэжигтнүүд болон тэдний өмгөөлөгчөөр ажиллаж байсан 130 өмгөөлөгчдийн хооронд нийт 545 уулзалт болсон байдаг. Тэдгээр уулзалтын албан ёсны бичлэг нь ч байгаа. Түүнээс гадна сэжигтнүүдийг 24 цаг тутамд эмнэлгийн үзлэгээр оруулж байсан. Үзлэгээр эрүүл мэндэд нь хохирол учирсан гэх дүгнэлт гараагүй” хэмээн Цагдаагийн газраас өгсөн мэдэгдэлд дурдсан байсан аж.
“Нийгмийн сүлжээнд FETO-гийн оруулсан мэдээлүүд нь өмнөхийн нэгэн адилаар, өөрсдийнх нь эсрэг явуулж буй ажиллагаанаас айх айдсын үр дүн юм. Тэд гишүүдээ эргэж буцах, бүлэгдлэлийн гишүүнээс татгалзах, нүглээ наманчлах боломжийг хаах, улмаар байгууллагаа задралаас аврах зорилгоор ийм мэдээлэл оруулж байдаг. Энэ ямар ч үндэслэлгүй гүжир гүтгэлгийг зогсоох цаг нь болсон” гэж уг мэдэгдэлд онцолжээ.
Турк улс НҮБ-ын Эрүүдэн шүүхийн эсрэг конвенцид элсэж, улс төрийн хэрэгт эрүүдэн шүүл хэрэглэхийг үл тэвчих бодлого баримтлахаа зарласан байдаг. Гэсэн ч энэ нь Р.Т.Эрдоганыг Засгийн эрхэнд гарсан 2003 оноос зөрчигдөж, онигоо болох хэмжээнд очжээ. Цаасан дээрх бодлого хуулиа сурталчлах хэрнээ бодит амьдралд эсрэгээр хийж байгаа нь тэр шүү дээ.
“Fox News” Туркийн Гадаад хэргийн яамны төлөөлөгчөөс мөн энэ асуудлаар тодруулга авахад “Турк улс нь хууль, эрхзүйт ёсыг хатуу дээдэлдэг. Баривчилгаа, хорих, байцаалт авах үйл явц Турк улсын хууль болон олон улсын хүний эрхийн хэм хэмжээнд явагдсан болохыг мэдэгдэе. Хүний эрхийг зөрчсөн, эрүүдэн шүүлт явуулсан гэх нотолгоонууд нь бүгд үндэслэлгүй юм” гэхчлэн мэдээлсэн аж. Гэтэл хуулийн дагуу явагдсан баривчилгаа, байцаалтын талаар сэжигтнүүд нь огт өөр зүйлийг ярьсаар байгаа юм.
Тухайлбал, Азербайжаны Баку дахь Туркийн ЭСЯ-наас халагдаж, улмаар Туркээс гарч, өдгөө Германд хүний эрхийн чиглэлээр ажиллаж буй Огужан Албаякийн ярьснаар бол, Туркийн хүчний байгууллага дээр бичигдсэн эрүүдэн шүүлтийг хэрэглэсэн гэдэг нь тодорхой гэнэ. Өмнө нь дипломат албанд хамт ажиллаж байсан, саяын баривчилгаанд өртсөн олон найз нөхөд нь түүнд эрүүдэн шүүлт, бэлгийн дарамт амссан талаараа ярьж байгаа ажээ.
“Тэднийг Гюлений бүлэглэлийг төлөөлөн төрийн байгууллагад хууль бусаар шургалан орсон” хэрэгт буруутгасан байсан” гэж О.Албаяк ярьж байна.
#Turkey: @omctorg urges Turkish authorities to investigate all credible allegations of #torture including in Halfeti and Ankara, ensure physical integrity of detainees & provide them w/ immediate medical care https://t.co/5IDqHjLt7B pic.twitter.com/2gMsmSSkpv
— OMCT (@omctorg) June 6, 2019
Туркийн Парламентын гишүүн асан, өдгөө Ардчиллыг хамгаалах сангийн ахлах ажилтан Айкан Эрдемир энэ хэргийг улс төрийн шалтгаантай гэж үзэж байгаа бөгөөд энэ талаараа “Дипломат албаны ажилтнуудыг баривчлах, эрүүдэн шүүх ажил төрийн эргэлт хийх оролдлогоос хойш бараг гурван жилийн дараа эхэлж байна. Энэ бол хэтэрхий их хугацаа. Төрийн эргэлтэд үнэхээр дипломатуудын оролцоо байсан бол байсан бол аль хэдийнэ цэвэрлэх байсан. Энэ удаагийн баривчилгааг Гадаад харилцааны сайд асан, өөрөөр хэлбэл, баривчлагдсан дипломатуудын хуучин дарга Ахмет Давутоглу улс төрийн шинэ нам байгуулснаа зарлаж, Диярбакырт олон нийтийг хамарсан том арга хэмжээ зохион байгуулсантай холбож ойлгох хэрэгтэй” хэмээн өгүүлж байна.
“Дипломатуудыг олноор нь баривчилсан, хатуу ширүүн хандсан, сэтгэлзүйн дарамтад оруулсан зэрэг нь тэдэнд өөрсдөд нь биш, харин Ахмет Давутоглуд өгсөн сануулга юм. Р.Т.Эрдоган өөрийг нь унагахаар шинэ нам байгуулсанд нь дургүйцэж, А.Давтоглуд сануулга өгсөн нь тэр” гэж тэрээр өгүүлсэн юм.
Түүний ярианаас Р.Т.Эрдоган нь өөрийн өрсөлдөгчөө, ирээдүйд байр суурийг нь булааж магадгүй гэсэн хүнээ сулруулахын тулд Ф.Гюлентэй холбоотой хэрэг тулгаж мохоодог гэсэн санаа илт мэдрэгдэж байгаа юм.
Гурван жилийн өмнө гарч, 251 хүний амийг авч одсон төрийн эргэлт хийх оролдлогын дараа Р.Т.Эрдоган “Хизмет” хөдөлгөөний тэргүүн, хориод жилийн өмнө АНУ руу гарч, Пенсильвани мужид амьдарч буй Фетхулла Гюленийг энэ хэрэгт буруутгаж, улмаар нийгмийн бүхий дл салбарыг хамарсан цэвэрлэгээг хийсээр байгаа юм. Түүний цэвэрлэгээнд өртсөн хэдэн зуун мянган хүн муугаар бодоход хоригдож, сайнаар бодоход ажлаа алдан хуулийнхний байнгын хараа хяналтад амьдрах ёстой болжээ. “Human rights watch” олон улсын байгууллагын 2018 оны тайланд хүчирхийлэл үйлдэх, эрүүдэн шүүх явдал Туркийн хуулийн байгууллагад өргөн ашиглагдаж байгааг тэмдэглэсэн байна. 2019 оны эхний илтгэлд ч энэ байдал хэвээр байгааг тэмдэглэсэн байх бөгөөд “санаа зовоох” хэмжээнд хүрсэн хэмээн онцлон тэмдэглэсэн байсан юм.
Женевт төвтэй Эрүүдэн шүүлтийн эсрэг олон улсын байгууллага Туркийн эрх баригчдад хандан “Сэжигтнүүдийг биемахбодь, сэтгэл санаагаар дарамталж, эрүүдэн шүүхээ нэн даруй зогсоох арга хэмжээ авахыг” шаардсан ил захидлыг энэ долоо хоногт гаргаад байна. Захидалд дипломатуудын баривчилгаа байцаалтаас гадна өнгөрсөн сарын 18-21-нд Халфетид болсон иргэд, цагдаагийн хоорондын зөрчилж, бөөнөөр баривчлах ажиллагааны үеэр гарсан зөрчлийн талаар мөн дурдсан байна.
Туркийн цагдаа нар Халфети мужаас Курдын салан тусгаарлагч бүлэглэл Курдын ажилчны намтай холбоотой хэрэгт буруутган 51 хүнийг баривчилсан бөгөөд тэдний дотор насанд хүрээгүй гурван хүүхэд байсан юм.
Нөхцөл байдал иймдээ тулсан ч Анкара харин одоо болтол эрүүдэн шүүлт хэрэгжүүлээгүй хэмээн гүрийсэн хэвээр, “Турк улс нь эрүүдэн шүүлтийг хориглох тухай НҮБ болон Европын зөвлөлөөс гаргасан хэлэлцээрүүдийг чанд дагаж мөрддөг. Эрүүдэн шүүлтийн бүх хэлбэрийг хориглох талаар онцгой анхаарал хандуулж ажиллах болсон 2013 оноос хойш энэ байдал бүрмөсөн арилсан. Тиймээс гадуур яьж байгаа мэдээлэл нь ор үндэсгүй юм гэх тайлбарыг хийсээр байна.
Асуудалд чухал байр суурь илэрхийлэх учиртай НҮБ-ын Хүний эрхийн асуудал эрхэлсэн комиссар мөн одоогоор энэ талаар ямар нэг мэдэгдэл хийгээгүй байна.