Муу явдлын сайн жишээнүүд

“Монголчууд хоолондоо хорддог байсан бол эмэнд хордож байна” хэмээн 2010 онд тухайн үеийн Эрүүл мэндийн сайд С.Ламбаа хэлж байв.

Түүнээс хойш дөрөв дэх Засгийн газрынхаа нүүрийг үзэж байгаа ч эмийн асуудал эзэнгүй шахам бөгөөд ээдрээтэй, эмзэг хэвээрээ л байна. Хууль, эрх зүйн орчин, эмийн импорт, үйлдвэрлэл, борлуулалт, хяналтын тогтолцоо, салбарын болон зах зээлийнх нь онцлог гээд олон хүчин зүйл үүнд нөлөөлдөг. Монголчууд эмийг хоол шиг хэрэглэж, тэр хэрээрээ эрүүл мэнд, амь насаа эрсдэлд оруулах нь олон. Худалдан борлуулж байгаа эмэнд тавих хяналт сул, задгай, үнэ ханш, эрэлт, нийлүүлэлтэд нөлөөлөх нь зохицуулалт сул. Хяналтын байгууллагууд үе үе шалгалтаар илэрсэн хуурамч болон улсын бүртгэлд бүртгэгдээгүй эмийн талаар мэдээлэхээс цаашгүй.

Хамгийн сүүлийн мэдээлэл гэвэл хэдхэн хоногийн өмнө Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар, Эрүүл мэндийн яам, Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн Эм зүйн сургуулийн эрдэмтэн багш, судлаачид хамтран 2017-2018 онд Монгол Улсын эмийн зах зээл дэх стандартын бус, хуурамч, бүртгэлгүй эмийн тархалтыг тогтоох судалгаа хийсэн тухай мэдээлэл олон нийтэд хүрэв. Судалгааны явцад 15 нэр төрлийн эмийн 1770 дээжийг түүвэрлэн авч МХЕГ-ын болон АШУҮИС-ийн лабораторийн шинжилгээнд хамруулахад хуурамч, дуураймал эм илэрчээ. Тухайлбал, Монгол Улсын эмийн бүртгэлд бүртгэгдсэн Франц улсын PfizerPGM үйлдвэрийн Виагра 100мг эмийг дуурайлган хийсэн Силденафил цитрат 100 мг (хайрцаг дээрээ Виагра Pfizer гэсэн бичээстэй) нэртэй хуурамч эм илэрсэн байна. Ийнхүү хуурамч эм илэрсэнтэй холбогдуулан мэргэжлийн байгууллагууд анхааруулга, сэрэмжлүүлэг гаргажээ.

Уг сэрэмжлүүлгээс харахад манай хэрэглэгчид жинхэнэ болон хуурамч эмийг анзааралгүй худалдан авдгаас биш уг нь өдөр шөнө шиг ялгаатай ажээ. Наад зах нь үйлдвэрлэсэн улс, үйлдвэрлэгч нь тодорхойгүй, хайрцаг болон шахмалынх нь өнгө өөр, савлалт дээрх шошгонд ханз үсэг хольж бичсэн гээд анхан шатны мэдлэгтэй, өөрөөр хэлбэл тухайн эмийг өмнө нь ядаж нэг удаа худалдан авч байсан хүн бол хуурамч гэдгийг нь төвөггүй танихаар байдаг аж.

Өөр нэг баримт. Өнгөрсөн 2018 оны наймдугаар сарын 16-нд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр олонд хүрсэн мэдээлэл. БНХАУ-ын иргэн Ли Лянхуа захиралтай “Аполло” ХХК нь улсын бүртгэлийн болоод чанар эрүүл ахуйн гэрчилгээгүй, Монгол Улсад бүртгэлтэй эм, эмийн бэлдмэлийн жагсаалтад ороогүй 12 нэр, төрлийн эм болон биологийн бүтээгдэхүүнийг худалдан борлуулдаг байжээ. Иргэдийн гомдлын дагуу Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газраас шалгалт хийхэд тус компани нь эм импортлох зөвшөөрөлгүй компани байсан аж. Ингээд уг компанийг Зөрчлийн тухай хуулийн дагуу 3 сая төгрөгөөр торгож 7.8 сая төгрөгийн эм, эмийн бэлдмэл, биологийн бүтээгдэхүүнийг нь хураан авсан байна. Эмэгтэйчүүд болон эрэгтэйчүүдийн эмчилгээний гель, түрүү булчирхайн болон эрүүлжүүлэн чадавхжуулагч бэлдмэл, нүдний болор угаагч гэх мэт эргээд сөрөг үр дагавар гаргах өндөр магадлалтай бүтээгдэхүүнүүдийг ямар ч чанарын баталгаа, улсын бүртгэлийн гэрчилгээгүйгээр худалдаалж байсан уг компани эм, эмийн бүтээгдэхүүнээ цахим орчинд сурталчлан, фэйсбүүкээр захиалга авч борлуулдаг, мөн сүлжээний бизнесийн зарчмаар гишүүн элсүүлэн эм зүйн мэргэжилгүй хүмүүсээр эмийн худалдаа хийлгэдэг байсан аж. Энэ бол манай улсад эм, эмийн бэлдмэлийн импорт, худалдаа, хэрэглээ ямар түвшинд байгааг бүх талаас нь харуулсан тун “сайн жишээ” юм. Асар их эм, эмийн бэлдмэл, биологийн бүтээгдэхүүнийг ямар ч зөвшөөрөлгүйгээр хил, гаалиар хэрхэн оруулж ирсэн байж таарах вэ. Оруулж ирснийхээ дараа олон нийтийн сүлжээгээр чөлөөтэй сурталчлан борлуулж байхад нь яагаад мэдсэнгүй вэ. Иргэд гомдол гаргаагүй бол энэ хууль бус бизнес үргэлжилсээр байх байв уу. Тухайн бүтээгдэхүүнүүд хэрэглэгчдийн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлсэн бол яах вэ.

Уг нь Монгол Улсын хилийн дөрвөн боомтоор импортын эм, эмийн бүтээгдэхүүнийг оруулж ирдэг. Хил, гааль, мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд шат шатандаа хяналт шалгалт хийдэг гэсэн үг.

Албаны хүмүүсийн хэлж байгаагаар иргэд хувийн хэрэгцээндээ ашиглах нэрийдлээр гарал үүсэл, чанарын гэрчилгээгүй эм бэлдмэлийг хилээр оруулж ирж цахим орчинд худалдаалах тохиолдол цөөнгүй гардаг байна.

Монгол Улсад худалдаалагдаж байгаа эм, эмийн түүхий эд, биологийн идэвхт бүтээгдэхүүн нь эмийн бүртгэлд бүртгэгдсэн байх ёстой. Эмийг Монгол Улсад бүртгэх үйл ажиллагаа 1994 оноос эхэлсэн бөгөөд одоогоор 4722 нэрийн эм бүртгэгдээд байна.

Эмийг бүртгүүлэхдээ зохих журмын дагуу эмийн бүртгэлийн бичиг баримтуудыг бүрдүүлж Хүний эмийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлж шийдвэрлүүлсний дараа Эмийн бүртгэлийн гэрчилгээ олгон цахим мэдээний сан буюу Лайсмед программд бүртгэдэг. Эмийн бүртгэлийг цахимжуулах ажил 2006 оноос эхэлсэн бөгөөд шинэчлэн сайжруулах ажил нь 2015 оноос үе шаттайгаар хийгдсэн. Лайсмед программ шинэчлэгдсэнээр эм, эмийн түүхий эд, биологийн идэвхт бүтээгдэхүүн, оношлуурын бүртгэлийн үйл ажиллагаа боловсронгуй болж бүртгэлийн явцыг хянах боломжтой болжээ. Ингэснээр биологийн идэвхт бүтээгдэхүүн, оношлуурын бүртгэлийн мэдээний сан шинээр бий болох юм. Мөн эм, эмийн түүхий эдийн экспорт, импортын лиценз хүсэх үйл ажиллагаа илүү боловсронгуй болж байгаа. Тиймээс иргэд Монгол Улсад бүртгэлтэй эмийн мэдээллийг хүссэн үедээ харж хуурамч эм худалдан авч, амь нас, эрүүл мэндээрээ хохирохоос сэргийлэх боломжтой юм. Мөн эмийн баталгаажсан хэрэглэх зааврын мэдээллийг ч авах боломж бүрджээ. Эмийн бүртгэлийн систем ийнхүү сайжирсан ч хяналтын тогтолцоо хол хоцорчээ. Хонх нь дуугарахаар дамар нь таг гэдэг шиг. Тийм учраас л зөвшөөрөлгүй, чанарын баталгаагүй эм, эмийн бүтээгдэхүүн чөлөөтэй зарагдаад байгаа аж. Дээр нь хэрэглэгчдийн мэдлэг, сонголт ч нөлөөлж байгаа. Эмийн асуудал эрхэлсэн төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа ч чухал үүрэгтэй.

Ганц жишээ

Эрүүл мэндийн сайд бөгөөд Эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн даргын 2018 оны арванхоёрдугаар сарын 27-ны өдөр баталсан Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас хөнгөлөлт үзүүлэх эмийн жагсаалтад өнгөрсөн 2018 оны долдугаар сард үйлдвэрлэгч нь эргүүлэн татсан зүрхний “Валсартан” эм багтжээ. Уг эмийн найрлагад цацраг туяаны идэвхтэй хорт хавдар үүсгэгч карцероген хэмээх бодисын төрөл агуулагдаж байгаа бөгөөд стандарт хангаагүй, чанаргүй болохыг тогтоосноор 22 улс орноос буцаан татсан билээ.

Онош нь тодорхой “өвчтөн”

Аливаа салбарыг амьд организм гэж үзэж, тэр тусмаа хүншүүлэн ярих нь бий. Энэ жишгээр эмийн салбарыг хүн гэж үзвэл архаг хуучтай, асар олон эмгэгтэй, бэртэл гэмтэлтэй, тэр бүхнийх нь онош тодорхой боловч огт эмчилгээ хийлгээгүй өвчтөн юм. Эгэл жирийн иргэд, хэрэглэгчид оношийг нь арав, хорин жилийн өмнөөс л албан бусаар ярьж хэлж ирсэн. Төр, засгийн түвшинд ч оношийг нь тодорхойлж байсан. Хуурамч, баталгаагүй, зөвшөөрөлгүй эм, түүний замбараагүй хэрэглээ, хяналтгүй худалдаа, эмийн чанар ба үнийн хөөрөгдөл, хэт хавтгайрсан сурталчилгаа. Энэ олон архаг өвчнүүдийг өргөс авсан мэт анагаах боломжгүй юу, эсвэл тийм хүсэл эрмэлзэл алга байна уу?. УИХ 2002 онд Төрөөс эмийн талаар баримтлах бодлогыг боловсруулж мөрдөн, 12 жилийн дараа шинэчилсэн байдаг. 2014 онд Төрөөс эмийн талаар баримтлах бодлогыг боловсруулан УИХ-д өргөн бариад байх үед эмийн салбарын экспертүүд болон эм үйлдвэрлэгчид, эм ханган нийлүүлэгчид, эрдэмтэн судлаачид, салбарын мэргэжлийн холбоо болон төрийн бус байгууллагуудын төлөөллөөс бүрдсэн 25 эксперт оролцсон онлайн хэлэлцүүлгийг өрнүүлж уг салбарт тулгамдсан Топ-10 асуудлыг тодорхойлж шийдэл, гарцыг нь толилуулж байжээ.

1. Эм хүнсний зохицуулалтын агентлаг байгуулах

2. Эмийн үйлдвэрлэл, хангамж үйлчилгээтэй холбогдсон бодлого хууль эрх зүйн баримт бичиг, түүний хэрэгжилт уялдааг судалж хэтийн чиглэл тогтоох

3. Эмийн зохистой хэрэглээг төлөвшүүлэхэд эмч, эм зүйч, иргэд, төрийн байгууллага зэрэг олон талын оролцогчдыг хамруулсан урт хугацааны бодлого хэрэгтэй

4. Импортын эмийн бүртгэлд онцгой анхаарах, чанар муу эмийг зах зээлээс татах

5. Импортыг орлох дотоодын эм үйлдвэрлэлийг дэмжих, импортод квот тогтоох.

6. Үйлдвэрлэгчдэд хөнгөлөлттэй зээл, дэд бүтцээр хангах. Үйлдвэрийн цогцолбор барихад дэмжлэг үзүүлэх

7. Эмнэлэгт нийлүүлж байгаа эм эмнэлгийн хэрэгслийн тендерийн худалдан авалтыг бодитой судалгаа, үр дүнгийн мониторинг хийх

8. Тусгай зөвшөөрлийн шалгуурыг өндөрсгөж, шалгаруулах комиссыг хараат бусаар томилох

9. Жоргүйгээр олгосон эмээс болж өвчтөн хохирвол хэн хариуцлага хүлээх талаар хууль эрх зүйн зохицуулалт байхгүй

10. Дотоодын эмийн үйлдвэрлэлд мэргэшсэн мастер, технологич, техникийн инженер, засварчин бэлдэх асуудлыг анхаарах.

Дээрх 10 тулгамдсан асуудлыг шийдэх гарц, шийдлийг Төрөөс эмийн талаар баримтлах бодлогод зохих хэмжээгээр тусгажээ. Уг баримт бичиг дөрвөн жилийн хугацаатай хэрэгжин өнгөрсөн 2018 онд хугацаа нь дууссан. Гэвч өнөөх 10 асуудал л өнөөдөр шийдэгдээгүй хэвээрээ л үлджээ. Тиймээс УИХ, Засгийн газраас дахиад дараагийн дөрвөн жил, эсвэл 10-15 жилд төрөөс эмийн талаар баримтлах бодлогоо боловсрууллаа гэхэд өмнө жагсаасан 10 тулгамдсан асуудлаа л хэвээр нь шахуу хуулж тавих болов уу. Топ-10 асуудлын хамгийн эхнийхийг аваад үзэхэд л энэ нь батлагдана. Эм, хүнсний зохицуулалтын агентлагыг байгуулах гэсэн энэ зорилт өнөөг хүртэл биелээгүй, анх яригдаж эхэлснээсээ хойш 10 дахь жилтэйгээ золгож байгаа ажээ. Анх 2010 онд УИХ Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгийг хэлэлцэж байх үед уг хуулийн төсөлд эмийн агентлаг байгуулах санаа тусгагдаж, улмаар олон улсын жишгийг баримталж эм, хүнсний агентлагыг байгуулахаар заалт оруулжээ. Энэ дагуу Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед эм, хүнсний агентлаг байгуулах асуудлыг судлах ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллаж байв. Гэвч энэ асуудал мэргэжлийн хяналтын байгууллагын эсэргүүцэлтэй тулгарснаар гацжээ. Тиймээс УИХ-ын гишүүн Д.Эрдэнэбат эм, хүнсний агентлаг байгуулах асуудлыг Ерөнхий сайдад сануулж байсан удаатай.

АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат Ерөнхий сайдын дэргэд эм, хүнсний бүтээгдэхүүний бодлого, зохицуулалт, хяналтын бие даасан хараат бус байгууллага болох Эм, хүнсний агентлагыг яаралтай байгуулах хэрэгтэй гэж үзэж байна. Үнэндээ дэлхийн улс орнууд эм хүнсний асуудалд онцгой анхаарч бие даасан байгууллагатай болж олон улсын байгууллагад нэгдэж амжилттай ажиллаж байхад бид энэ тогтолцооноос салангид байх боломжгүй юм. Эмийн, хүнсний аюулгүй байдал алдагдсанаас иргэд эрүүл мэндээрээ ихээхэн хохирч байна. 2018.04.20. УИХ-ын чуулганы хуралдаан.

Эрүүл мэндийн сайд асан С.Ламбаа Мэргэжлийн хяналтын байгууллагаас эм, эрүүл мэнд, хүнсний асуудлыг цөмийг нь салгах ёстой. Өнөөдрийн тогтолцоогоор МХЕГ бол төлөвлөгөөт хяналтын байгууллага. Дээрээс өгсөн захиалгын дагуу хяналт тавьдаг. Харин эм, хүнс хоёрт жилд, сард, улиралд нэг удаа хийдэг хяналт байж болохгүй гэж би үздэг. Өдөр бүр хянах ёстой. Энд монгол хүний эрүүл мэнд яригдаж байгаа учраас тэр. Би үүнд маш хатуу байр суурьтай байдаг.

ЭМЯ, Эрүүл мэндийн хөгжлийн төв, МХЕГ, ХХЕГ, ГЕГ зэрэг байгууллагуудад эм, хүнсний чиглэлийн бодлого зохицуулалт, хяналт шалгалтын ажил үүрэг гүйцэтгэдэг 50 шахам мэргэжилтэн ажилладаг юм байна. Эдгээр мэргэжилтнүүдийг нэгтгэн нэгдсэн удирдлагаар хангах юм бол Эм, хүнсний агентлагыг төсөвт хүндрэлгүйгээр байгуулах боломж байгаа гэж тооцжээ. Дэлхийн олон улс орон тухайлбал АНУ болон Европын холбооны улсууд ийм байгууллагатай байдаг. Мөн олон улсын Эм, хүнсний агентлаг гэж бий. Хэрвээ ямар нэгэн хуурамч эм гарлаа гэхэд энэ мэдээллийг Олон улсын FDA байгууллага гишүүн улс орныхоо эм, хүнсний агентлагт шуурхай мэдэгддэг байна. Манай өмнөд хөрш БНХАУ өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сард чанарын хяналт, шалгалт, хорио цээрийн ерөнхий газрынхаа чиг үүрэгт эм, эмийн бүтээгдэхүүн, хүнсний бүтээгдэхүүний чанарын хяналтын асуудлыг шинээр нэмж хамааруулан Зах зээлийн хяналтын ерөнхий газрыг байгуулсан байна. Олон улсын энэ жишгээр салбар хоорондын зохицуулалт бүхий эм, хүнсний агентлаг байгуулах юм бол манай улс эмийн болон хүнсний аюулгүй байдлаа нэг зэрэг шийдэх боломжтой ажээ. Эм, эмийн бүтээгдэхүүн болон хүнсний бүтээгдэхүүнийхээ аль алиных нь 80 гаруй хувийг импортоор авч хэрэглэж буй улс оронд энэ бол иргэдийнхээ эрүүл мэндийг хамгаалах чиглэлээр хийж байгаа том дэвшил болох юм.

“Transparency International Mongolia”-гийн эрүүл мэндийн хөтөлбөрийн менежер О.Батбаяр Улсаас эрүүл мэндийн салбарт их мөнгө зарцуулдаг. Гэвч гаднаас орж ирж байгаа эмийн ихэнх нь өндөр үнэтэй бөгөөд чанаргүй байдаг. Эмийн үнийг бууруулж,чанарыг сайжруулах, мөн иргэдэд эмийн талаар боловсрол олгох хэрэгцээ шаардлага өндөр байна.