Монголд баян, хоосны ялгаа туйлдаа хүрсэн болов уу. Хариултыг нь гүйцэт олох гэхээр даанч манай баячуудын талаарх мэдээлэл үгүй юм. Харин ядуурлын талаарх тоо баримт бол байна. Үндэсний статистикийн хорооноос 2022 онд гаргасан “Ядуурлын дүр төрх” тайланд дурдсанаар “Ядуурлын түвшин хот суурин газарт 2020 онд 26.5 хувь, хөдөө орон нутагт 30.5 хувьтай байна. Нийт ядуу хүн амын гурван хүн тутмын хоёр нь хот суурин газарт, тэр дундаа 42 хувь нь Улаанбаатар хотод амьдарч байна” хэмээжээ.

Тэгвэл 2.5 хүн тутмын нэг нь ядуу амьдарч буй нийслэл хотод амьжиргааны түвшин хэрхэн буйг тольдохоор сонирхолтой нэгэн арга туршиж үзэхээр шийдсэн юм. Энэ нь Сүхбаатарын талбайгаас хойш болон урд зүгт яг ижил зайнд иргэд хэрхэн аж төрж буйг судлах байлаа. Талбайгаас хойш 4.6 км зай туулахад 5 буудал орчим байж таарсан бол  урагш 4.6 км туулахад “Зайсан хилл” цогцолборт тулж очив.

XI хороонд талон авдаг 10 гаруй өрхтэй бол XIII хороонд 100 гаруй

Талбайгаас хойш хоёр км гаруй зай өнгөрөөд л гэр хороолол угтана. Цаанаа л нэг бүүдгэр, дүнсгэр. Хүмүүсийн царай ч адил. Автобусны буудлын сандал дээр “нутгийн” ах нарын хоёр нь унтаж, гурав нь ууж харагдана. Хүнсний дэлгүүр рүү орвол байнгын юм хүртдэг бололтой ах “Монгол стандарт”-ыг өвөртлөн загнуулан гарч харагдана. Буудлын ойролцоо түлээ, түлш зарж буй эрэгтэй, эмэгтэй хоёр “Манай Таван буудлын хэд жилийн дөрвөн улирал л ийм байдалтай байдаг даа” хэмээн санааширна. Ах нарыг тоож байгаа хүн алга. Автобусанд суух нэг нь сууж, зөрөх нэг нь зөрж өнгөрнө.

Таван буудалд 40 жил амьдарсан эгчтэй хэсэг хөөрөлдлөө. “Би энд 40 жил амьдарч байна” гээд зүүн талд харагдах уулсын зүг зааж “Бид хүүхэд байхдаа тэндээс гулгаж тоглодог байлаа. Манай энэ хавь намайг хүүхэд байхын л ийм байсан. Өнгөрсөн хугацаанд энэ хавьд айл л нэмэгдлээ. Үүнээс өөрөөр юу ч өөрчлөгдөнгүй. Мөнх цэвдэгтэй болохоор орон сууц барьж болохгүй гэдэг. Э.Бат-Үүл даргын үед таун хаус байгуулахаар дахин төлөвлөлтийг хийж байсан ч нам солигдохтой зэрэгцэн алга болсон. Зураг төсөл, байшингийн загвар нь хүртэл гарсан байсан юм шүү дээ. Бид их л баярлаж байлаа. Манай энэ хавь 50 жилийн дараа ч энэ янзаараа байхыг үгүйсгэхгүй. Төвдөө уг нь ойрхон. Хөгжвөл хөгжих боломжтой л газар шүү дээ” гэсээр салан одлоо. Таван буудал орчим Сүхбаатар дүүргийн XIII хорооны нутаг дэвсгэрт харьяалагддаг юм байна. Хорооны зохион байгуулагчийн хэлснээр тус хорооны үндсэн хүн ам 8225, харин түр оршин суугч нь 500 гаруй өрх буюу 2000 гаруй иргэн гэнэ. Амьжиргааны баталгаажих түвшнээс доогуур буюу хүнсний талон авдаг 100 гаруй иргэн буйг тэр хэлэв.

Талбайгаас чигээрээ урагш явлаа. Сүрдмээр өндөр, гялтганаж, гялалзсан өндөр байшингууд угтлаа. Өндөр, нам, өргөн, бүдүүн, өнгө өнгийн, зэрэглэл, зэрэглэлийн байшингуудыг харж, уйдалгүй явсаар 4.6 км-т хүрч “Зайсан хилл”-д буулаа. Улсын их хурлын гишүүн М.Оюунчимэгийн хэлснээр бол “Утаа хүртэл үнэртдэг болсон” Зайсан юм. Уг нь ердөө хэдхэн жилийн өмнө энд Бурхантай хөшөөнөөс өөр зүйлгүй байсан билээ. Одоо харин энд байхгүй зүйл алга. Кино театр, ресторан, кофе шоп, түргэн хоолны газар, брэндийн дэлгүүрүүд, гэрэл зургийн студи, гоо сайхны салон, CU, GS25 зэрэг гэх мэт. “Хүний хэрэгцээ цөм бүрэн” хэмээх Номингийн реклам утгаараа биеллээ олсон харагдана.

Явган алхаж буй хүмүүс тун ховор. ХААИС дэргэд нь байдаг болоод ч тэр үү гудманд зөрөх залуусын ихэнх нь оюутан залуус л байлаа. Машины хөл хөдөлгөөн тасрах шинж алга. Машиндаа орондоо орох нь холгүй гэдэг шиг хотхоны болоод тэр хавийнхаа зам дээр бүгд түгжирч харагдана. Хороо нь “Зайсан хилл”-ээс зүүн тийш орших хотхонуудын дунд байдаг гэх сураг гаргалаа. Хэд хэдэн хүмүүсээс асуулаа. Мэдэх хүн алга. Хороо хорины хэрэгцээ тэдэнд байдаггүй бололтой. Хотхон руу нэвтэрч сургийг гаргах гэвэл баргийн хүн хаалгыг нь нэвтэрч чадахааргүй юм. Хайж явсаар хороон дээр ирж зохион байгуулагчтай нь уулзлаа. Зайсан энэ орчим Хан-Уул дүүргийн XI хороонд хамаарах бөгөөд саяхан тус хороо хоёр хуваагджээ. 18 мянган хүн амтай байсан XI хороо одоо 10500 үндсэн хүн амтай болжээ. Үлдсэн долоон мянган иргэн нь шинэхэн байгуулагдсан XXII хорооных болсныг хэлэв. Түр оршин суугч иргэний ихэнх нь шинээр баригдаж буй барилгын захиалагчид бөгөөд одоогоор тус хороонд 500-700 түр оршин суугч байгаа гэнэ. Амьжиргааны баталгаажих түвшингээс доогуур иргэн буюу хүнсний талон авдаг 10 гаруй өрхтэй.

“Данстай” ганц сургууль нь ашиглалтад орохоо хүлээж байхад тэнд хувийн дөрөв, улсын нэг сургууль байна

Гэр хороолол дундаа томоохон хороонд багтдаг XIII хорооны гудамжинд гуравхан өндөр барилга харагдана. Эхнийх нь Дэд төв байгуулах хүрээнд баригдсан Дулааны цахилгаан станц. Түүний урдхан талд зэрэгцэн орших хоёр барилгын эхнийх нь 159 дүгээр сургууль,нөгөө нь зургаан давхар Сүхбаатар дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг аж. Дулааны цахилгаан станц ашиглалтад орсон бол энэ хоёр ашиглалтад ороогүй.

Шинээр баригдаж буй 960 хүүхдийн багтаамжтай 159 дүгээр сургууль 2022 оны есдүгээр сард ашиглалтад орно гэж байсан ч одоогоор ашиглалтад ороогүй л байна. Барилгын ажил дууссан ч хэзээ орохыг хэлж мэдэхгүй гэв. XIII хорооны хүүхдүүд Сүхбаатар дүүргийн 35 дугаар сургууль болон Чингэлтэй дүүргийн 17 дугаар сургуульд хуваагдаж суралцдаг. Тус хороонд бүртгэлтэй 6-17 насны 1859 хүүхэд буй юм.

8000 гаруй албан ёсны хүн амтай энэ хороо улсын ганц сургуультай болох гэж дуншин байхад Зайсангийн XI хороонд улс, хувийн нийлсэн таван сургууль байна. Тодруулбал, П.Энхболдын нэрэмжит математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай 32 дугаар сургууль болон “American School of Ulaanbaatar”, “Язгуур”, “Smart”, “Хүмүүн” хувийн сургууль энэ хороонд байрладаг. Тус хорооны хүүхдүүд харьяаллын дагуу 32 дугаар сургуульд суралцах ёстой. Уг сургууль математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалтаараа давуу талтай ч бүртгэлтэй хороонд 2112 хүүхдийн 700 хүрэхгүй хүүхэд буюу 1/3 нь энэ л сургуульд суралцдаг аж.

Эмчилгээний бус эмнэлгийн зөрүү л тэнд байна

Сүхбаатар дүүргийн XIII хорооны өрхийн эмнэлэг хороотойгоо зэрэгцэн оршино. Таван эмч, дөрвөн сувилагчтайгаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд өдөртөө 110-120 хүнд үйлчилж буйг Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн дарга Б.Алтансувд өгүүллээ. Нийтийн байр ихтэй учраас үндсэн оршин суугчаас гадна түр оршин суугч цөөнгүй үйлчлүүлдэг байна.

Хан-Уул дүүргийн XI хорооны өрхийн эмнэлэг ч мөн өдөрт 100 гаруй хүнд үйлчилдэг. Зургаан эмч, гурван сувилагчтайгаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд үйлчлүүлэгчдийн ихэнхийг хүүхдийн вакцин тариулах, жирэмсний хяналтад орох ээж, хөнгөлөлттэй эм бичүүлэх ахмадууд эзэлнэ. Вакцинжуулалтыг хорооны эмнэлэгт хийдэг, хөнгөлөлттэй эмийг заавал өрхийн эмнэлэгт бичүүлэх болсноор үйлчлүүлэгчдийн тоо эрс өссөнийг “Амгалан-Өрх” өрхийн эрүүл мэндийн төвийн дарга Ц.Энхтуяа хэлсэн юм. Тэрээр “Эрүүл мэндийн зарим үйлчилгээг заавал өрхөөр дамжуулж авах болсноос үүдээд сүүлийн гурван жилд өрхийн ачаалал нэмэгдсэн. Үүнээс өмнө одоо үйлчлүүлж буй хүмүүсийн 1/3 нь өрхөөр үйлчлүүлдэг. Бусад нь хувийн эмнэлгээр үйлчлүүлдэг байсан” гэсэн юм.

Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн ажилтнууд болоод ажилтнуудын хооронд төдийлөн ялгаа үгүй. Харин үйлчлүүлж буй орчин нөхцөлийн хувьд ялгаатай. Сүхбаатар дүүргийн XIII хорооны эмнэлэг давчуу, бүгчим ганцхан байртай бол Хан-Уулын өрхийн эмнэлэг, хоёр байртай, дуудлагад явдаг машинтай. Вакцинжуулалтаа хийх эмнэлэгт ажилтнуудын цайны өрөө мөн бий. Үзлэг оношилгоо явуулдаг эмнэлэг үүдэндээ хувцасны өлгүүр байрлуулснаас эхлэн ая тухтай бөгөөд хувийн эмнэлэгт ирсэн мэт сэтгэгдэл төрүүлэхээр байлаа.

Хорооны байр ч мөн зөрүүтэй юм. XIII хорооны байр хоёр давхар бөгөөд доод давхарт Цагдаагийн байр, дээд давхарт хорооны ажилтнууд байрлана. Шинэхэн байгуулагдсан XI хорооны байр руу орвол тав тухтай оффис руу андуураад ороод ирчихэв үү гэмээр сэтгэгдэл төрүүлж байв.

Зайсангийн нэг зогсоолын мөнгөөр нийтийн байранд 30 жил амьдарч чадна, эсвэл...

Сүхбаатар дүүргийн XIII хороо нь 100 хувь гэр хороолол бөгөөд нэг ч орон сууц, хаус хороололгүй. Харин нөгөө талд орших Хан-Уул XI хороонд 120 тансаг зэрэглэлийн хаус, 35 орон сууцны хороолол, хотхон бий. Хэдийгээр орон сууцгүй ч XIII хороо 29 нийтийн байртай. Байрны түрээс орчин нөхцөлөөсөө хамааран өрөөний үнэ 150-380 мянган төгрөгийн хооронд байна. Түрээслэх өрөөний үнэ хайж яваад гражийн зар руу орж илүү үгэнд дурлавал Хан-Уул дүүрэг Зайсан орчимд 15 ам метр граж 45 сая төгрөгөөр зарна гэсэн байв. Зарим хотхондоо 90 сая хүрэх нь бий. Тоо бодоод үзвэл нийтийн байрны хямдхан өрөөнд 30 жил амьдрахаар байна. Бас Зайсанд граж авах мөнгөөр Таван буудалд хашаа, байшин аваад хүрээд илүү гарахаар байв. Жишээлбэл, “17-р сургуулийн эсрэг талд 380 вт тог холбогдсон худаг, буудал, хотын төвд ойрхон 6х8 байшин,10х6 сэндвичийг 35 саяд зарна” гэсэн нь харагдана. Амьдрах орчны зөрүүг үүнээс өөрөөр хэрхэн тайлбарлах билээ.

Нэг шил вискиний мөнгөөр 40 хоног “тансаглана”

Зайсан болон Таван буудлын хүнсний дэлгүүрүүдээр орж, өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүний үнийг харьцуулан судаллаа.

Таван буудлын “Цахир ам” хүнсний дэлгүүр

Сүү-4100 /Миний Монголын сүү/

Өндөг-500

Талх 1800-3700

Будаа 3500-6000

Нэгдүгээр гурил-1700 /Улаанбаатар I гурил/

Хоёрдугаар гурил-1500 /Улаанбаатар II гурил/

Ундаа-4100 /Түмний ундаа/

Байцаа-1800

Лууван-2000

Төмс-1500

Манжин-2000

“Будда виста” хотхоны супермаркет

Сүү-4690 /Миний Монголын сүү/

Өндөг-610

Талх 2600-7000

Будаа 5980-18200

Нэгдүгээр гурил-1850 /Улаанбаатар I гурил/

Хоёрдугаар гурил-1230 /Улаанбаатар II гурил/

Гурилан боов 3500-6800

Ундаа-4960 /Түмний ундаа/

Байцаа-1990

Лууван-6500

Төмс-1950

Манжин-2500

Хоёр дэлгүүрийн үнийг харьцуулвал гурилнаас бусад бүх зүйл Зайсанд илүү үнэтэй байна. Хүмүүсийн худалдан авах боломж, түрээсийн өртгөөс хамааран өндөр үнэтэй байх нь ч гарцаагүй биз. Улаанбаатар хотыг хэрэн хэсэн буй “CU”, “GS25” дэлгүүрийн энэ хавийн салбар ч арай “өөр” үнээр бүтээгдэхүүнээ борлуулдаг юм байна.

Таван буудлын дэлгүүрт хүний хөл татрах шинжгүй. Иргэд тийм ихээр биш ч өдөр тутмын хүнс болох будаа, мах, давс, ногоогоо авч харагдана. Ажил сургууль тарах цаг болоод ч тэр үү бүгд л хүнсээ базаан харьцгаана. Хүмүүсийн бас зарим УИХ-ын гишүүний хэлээд буй шиг тэнд талхаа таллаж, тосоо граммлаж авсангүй. Зээл авъя гэж хүн орж ирсэнгүй. Ах нар ч гэсэн уух архиа мөнгөө дутаахгүй л авчихаж байна. Хүнсний зүйл дээр иргэд гараа татаад байгаа юм алга. Харин худалдагчийн “Өнөөдөр шинэхэн ирсэн амтат бялуу” хэмээн тодотгосон 4500 төгрөгийн жижигхэн бялууг хэсэг зуур бодолхийлснээ худалдан авч байгаа харагдана. 1500 төгрөгөөр давс аваад гарч буй эмээ “Үнэ нь нэмэгдээгүй байна” хэмээн олзуурхан гарав. Эсрэг зүгт байрлах Зайсангийн “Будда виста” хотхоны дэлгүүрт ч мөн адил хэсэг зогсож ажиглалаа. Зөвхөн энэ дэлгүүрийн хөргүүртэй хэсэг л өмнөх дэлгүүрийн нийт зайтай тэнцэхээр юм. Бараанууд хэдэн төрлөөрөө ч байгаа юм бүү мэд. Худалдагчаас энэ хэд вэ гэж асуусан хүн байсангүй. Архи, дарс, пивоны хэсгээр явбал хоёр сая гаруйн үнэтэй виски харагдав. Үүнийг харсны дараагаар “Өнөөдөр тансаглана аа” хэмээгээд Таван буудлын дэлгүүрээс нэг кг тахиан мөч, амтлагч, салат хийхээр өндөг, майонез бас бус авсан эгч нүдэнд харагдав. Тооцоо нь 48 мянга болсон юм. Ганцхан шил архины мөнгөөр түүнээс ердөө 10 км зайд байрлах айл 10 хоног тансаглах нь.

Ийм л нэг хорвоогийн хоёр өнгө Улаанбаатарын хойно, урд хоршин байна. Нэг хэсгийг нь гоочилж, нөгөөг нь дэвэргэх гэсэнгүй. Уншигч та өөрийнхөөрөө дүгнэх биз ээ.