Наадмын хууль маргааныг хагалж чадах уу?

Наадам арав гаруйхан хоногийн дараа болно. Энэ удаагийн наадам маань наадам шиг болоосой гэж хүсэх юм. Хүсэхийн учир мөнгөтэй хүмүүс гаднаас эрлийз адуу худалдан авч түүнийгээ үндэсний их баяр наадамд уралдуулж түрүү, үзүүр булаалцалдаж байгаатай холбоотой.

Эрт цагаас эдүгээ үе хүртэл монгол морь нь бидний өв соёл, үндэсний түүхийн салшгүй нэгээхэн хэсэг болж ирсэн. Гэтэл жилд ганц болдог үндэсний их баяр наадмаар зөвхөн монгол морио уралдуулж чадахгүй байна. Иймд үндэсний их баяр наадмаар зөвхөн монгол морь уралдуулах боломжтой эсэх мөн УИХ-аар батлах гэж буй Үндэсний их баяр наадмын хуулийн төсөлд эл асуудлыг хэрхэн тусгасан талаар хөндлөө.

Наадмаар зөвхөн монгол адууг уралдуулах боломжтой юу?

Үндэсний их баяр наадмын тухай хуульд эрлийз адуу наадмаар уралдана гэх зүйл, заалт огтоос байхгүй. Гэвч жил бүрийн баяр наадмаар эрлийз адуу уралдан байр, шагнал хүртэж буйг морь судлаач, шинжээчид хэлдэг. Энэ явдал тасрахгүй байгаа нь наадмаар уралдаж буй морьдыг эрлийз, монгол адуу гэж ялгаж чадахгүйд байгаа юм.

Наадмаар уралдуулах морьдыг сэрвээний өндрөөр хэмжиж уралдуулдаг бөгөөд даага 127 см-ээс бага, шүдлэн 132 см, хязаалан 136 см, соёолон азарга 140 см, их нас 141 см-ээс доош байгаа морийг уралдуулна гэх журмыг дагадаг юм. Гэвч энэхүү сэрвээний өндрөөр ялгаж уралдуулдаг нь эрлийз, монгол адуу хоёрыг ялгаж чадах гол хэмжигдэхүүн болж чаддаггүй байна. Үүнийг  Морин уралдаан уламжлал, шинэчлэлийн хөдөлгөөний гишүүн Д.Батчулуун  хэлсэн юм. Тэрээр “Одоо эрлийз морины сэрвээ өндөр байсан цаг үе өнгөрч үржүүлэг хийж байгаа уяачид одоо хэрэгжиж байгаа стандартад нийцүүлсэн адууг гарган авдаг болсон. Ингэснээр уяачдын яриагаар 50 хувьтай, 25 хувьтай эрлийз адуу монгол морьдтой хамт уралдаж байна” гэв.

Морио ялгаж чадахгүй байгаа нь уяачдын хагаралтай холбоотой

Наадмаар уралдуулах морио монгол, эрлийз гэдгийг нь ялгаж чадахгүй байгаа талаар дээр дурдсан. Гэтэл эл асуудалд дуу хоолойгоо хүргэх ёстой уяачид өөр хоорондоо хагаралдан эвдрэлцэж бүлэг үүсгэжээ. Үүнийг уяачдын эрх ашгийг хамгаалах зорилготой 10 гаруй холбоо байгаагаас харж болно. Ийнхүү уяачид хоорондоо хагаралдсан нь улс төр, бизнесменүүдтэй холбоотой аж. Үүнийг Хууль зүйн дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар хэлсэн юм. Тэрээр ”Морины холбоог хувааж, талцуулсан улстөрч, бизнесменүүд олон байна. Морины холбоонд улстөрчид, бизнесменүүд оролцож, талцуулж хуваагаад өнөөдрийг хүргэж байгаа нь нууц биш. Улстөрчид яагаад нутгийн зөвлөл, морины холбоонд нөлөөллөө тогтоох ёстой юм бэ. Үүнийгээ болих хэрэгтэй” гэв.

Улс төрч, бизнесменүүдийг уяачдын холбооноос “хол” байлгах зохицуулалт хэрэгтэй байна. Ингэж чадвал тус олон холбоо цөөн болж хэн нэгний эрх ашгийн төлөө бус уяачийнхаа төлөө дуугарах буй.

Монгол морь, эрлийз адууг хамт уралдуулж болохгүй хоёр шалтгаан

Монгол адууны урд хөл газраас далны залаа шуумагны яс хүртлээ 85 см байдаг бол эрлийз адууных 92-108 см байдаг. Тэгэхээр эрлийз морь нэг харайхдаа 15-20 см илүү гишгэдэг гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл эрлийз морь монгол адуунаас хурдан. Тэр тусмаа эрлийз адууны үр удам нь нэг, хоёрдугаар үедээ эцэг, эхийн аль сайн чанараар давамгайлж байдаг учир тэр үедээ хурдан байх явдал маш өндөр байдаг аж. Энэ нь Үндэсний их баяр наадмаар эрлийз морийг уралдуулахгүй байх нэг шалтгаан юм. Хоёр дахь шалтгааныг Монгол Улсын гавьяат мал зүйч Д.Самданжамц хэллээ. Тэрээр “Морьдыг хольж уралдуулах нь маш буруу. Хоёр өөр цустай, хоёр өөр үүлдрийн малыг нийлүүлж уралдуулдаггүй. Дэлхий дахинд ч англи, араб адуу гээд үүлдэр үүлдрээр нь уралдуулдаг жишиг бий. Манайхан болохоор бөөнөөр нь уралдуулчихдаг. Монгол Улс 2000 оноос хойш сүүлийн 21 жил гадаадаас 3780 адуу оруулж ирсэн байна. Үүнийгээ замбараа муутай эрлийзжүүлээд, түүнээс гарсан нэг, хоёрдугаар үеийн эрлийзүүдийг хооронд нь уралдуулах болсон” гэв.  

Үндэсний их баяр наадмын шинэчилсэн найруулгын хуулийн төслийн “олз”

Уг хуулийн төсөлд олон асуудлыг журмалсан ч нэгэн чухал заалт байна. Тус заалт амьдрал дээр хэрэгжвэл олон жил маргаан дагуулж буй эрлийз, монгол морины асуудлыг бүрэн шийдэж чадах юм. Тус хуулийн заалтыг энгийнээр тайлбарлавал монгол адууны цусны геномын дарааллыг тогтоосон стандартыг бий болгох аж. Ингэснээр наадмаар уралдах мориноос дээж авч тус стандартад нийцэж буй эсэхийг шинжилж цаашлаад монгол морь мөн эсэхийг тодорхойлж чадах аж. Энэ нь 2025 оноос хүчин төгөлдөр мөрдөгдөх бөгөөд тэр болтол улс орон даяар тархаж буй монгол адуунаас дээж цуглуулж нэгдмэл итгэмжлэгдсэн лабораторид шинжлүүлэх гэнэ. Гэтэл монгол морины геномын дарааллыг тогтоосон стандарт Монголд байгаа аж. Ингэхдээ хоёр жилийн өмнө хамгийн олон адуутай гэгдэх 10 аймгийн адуунаас генийн шинжилгээ авсан байжээ. Энэ талаар судалгааг нь гардан хийж байсан Монгол Улсын гавьяат мал зүйч Д.Самданжамц мэдэгджээ. Тэрээр “Монгол Улсын хамгийн олон адуутай гэгддэг 10 аймгийн, 10 суманд Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, ХААИС, Мал эмнэлгийн төв лаборатори, Нийслэлийн мал эмнэлэг зэрэг байгууллагын мэргэжлийнхэн очиж хэмжилт хийсэн. Ингэхдээ сум тус бүрээс 150 адуунд хэмжилт хийж, хуучин Зөвлөлт-Монголын эрдэмтдийн хийсэн судалгаан дээр дүгнэлт гаргаж, таван шатны эрдэмтдийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлсний эцэст, Стандартын хороогоор батлуулсан. Үүн дээр хөрөнгийг нь шийдээд өгчихвөл бэлтгэгдчихсэн мэргэжилтэн, судлаачид байгаа” гэв.

Сэтгэгдэл бичих (0)

Таны сэтгэгдэл нийтлэгдсэн.

Фейсбүүкээр нэвтрэх